کاروانسرای هجیب

کاروانسرای هجیب دارای مساحت 5850 متر مربع با 4000 متر مربع زیر بنا و 36 حجره می باشد. طرح کلی کاروانسرا مربع شکل است و در تقاطع چهار ضلع خارجی آن برج های مدور به صورت نیم ستون دیده می شود.

این کاروانسرا توسط زینب بیگم – مادر شاه عباس اول- (در دوران صفوی) با هزینه ای معادل چهار هزار تومان ساخته شده است.

سرای هجیب با بناهای الحاقی اش از جمله دو باغ، دو آب انبار، یک گرمابه و یک جویبار بهترین کاروانسرای ایران به شمار می آمده است.

گنبد ایوان ورودی سرای هجیب رسمی‌بندی باریكی دارد كه در بیشتر بناهای دوره اسلامی به چشم می‌خورد. پس از هشتی ورودی عمارت نیز فضای وسیعی قرار دارد كه سقف گنبدی شكل مدور دارد. در دو سوی هشتی اتاق‌هایی برای نگهبانان در نظر گرفته شده بود كه با راه پله‌ای به پشت‌بام راه می‌یابند. اگر از هشتی گذر كنید، حیاط مربع شكل كاروانسرا را می بینید كه دور تا دور آن را حجره‌هایی با پایه سنگی و فاصله نیم متر از كف حیاط، فرا گرفته‌اند. در اضلاع چهارگانه این حیاط كه به ابعاد تقریبی 40 در 43متر گسترده شده‌اند بین حجره‌ها، 4 ایوان دیده می‌شود كه طاق نماهایی به ارتفاع 6 متر دارند و پشت آنها اتاق‌های بنا قرار گرفته كه مساحتشان از 9 تا 5/13 مترمربع متفاوت است. در مركز حیاط، بنایی آجری به شكل هشت‌ضلعی ساخته‌ شده كه از 2 چهارطاقی متصل به هم با قوس جناغی باز تشكیل شده كه گنبدی عرقچینی با آجركاری زیبا دارد. این بنا علاوه بر سرداب، كاربری‌هایی چون رختشوی‌خانه داشته است. آنچه در كنار زیبایی تزئینات و معماری این بنا، نگاه‌ها را به سوی خود جلب می‌كند وجود پایه‌های سنگی در تمامی بنای كاروانسراست تا استحكام آن بیش از پیش تضمین شود. پشت اتاق‌ها و در چهارسوی كاروانسرا، راهرویی سراسری با طاق‌نماهایی عمیق به شكل طاق تویزه قرار دارد كه در 2 طرف، دارای سكوهایی به ارتفاع تقریبی یك متر از كف است كه به منظور بارانداز از آن استفاده می‌شده و توسط اتاق‌های میانجی به حیاط راه داشته است. اما سر در رفیع و با شكوه ورودی این بنای زیبا در ضلع غربی آن قرار دارد كه دوطرف آن را دو طبقه ساخته و با طاقنماهای جناغی تزئین كرده‌اند. در كنار سازه‌ای زیبا كه این بنا از آن بهره می‌برد ویژگی‌های دیگری برای آن می توان نام برد ازجمله حمام، آب انبار و باغ‌های آن كه برای تامین هزینه‌های نگهداری كاروانسرا وقف شده بود. همچنین وجود درگاه‌های ورودی حجره‌ها با ارتفاع كم كه به منظور ایمن داشتن مسافران از سرما و گرمای كویری و گردبادها و توفان‌های نفسگیر منطقه با ظرافت مثال زدنی طراحی شده است و 16 طاق نما در قسمت بیرونی ضلع جنوبی برای داد و ستد بازرگانان و استقرار نعلبندان، پالاندوزان و فروشندگان ساز و برگ چهارپایان.

دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر - سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران - شهرداری قزوین