مشخصات کاروانسرای آب بید راور
کاروانسرا آب بید مربوط به سدهٔ ۱۲ و ۱۳ ه. ق. است و از یادگارهای حاج آقا علی کرمانی معروف به حاج آقا علی زعیم الله است که در کرمان و رفسنجان مجموعه ای شامل مسجد، بازار، کاروانسرا و آب انبار از او برجا مانده است.
چشمه آب روان و درختان بیدی که در جوار این کاروانسرا قرار دارد به آن حال و هوای خاصی بخشیده و به همین دلیل این کاروانسرا را آبید یا همان آب و بید نامیده اند.
ویژگیها کاروانسرای آب بید راور
پس از طی ۵۰ کیلومتر از مسیر راور به طرف کرمان، در سمت راست جاده چند درخت بید را بر بالای تپه‌ای مشاهده خواهید کرد. با کمی دقت بنایی ساخته شده از آجر در پایین این تپه و مقداری جلوتر تابلویی که بر روی آن با خط درشت و به رنگ قرمز و در زیر نام «اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان»، نوشته شده “کاروانسرای آب بید” توجهتان را جلب می‌کند. اگر به ابنیه و آثار تاریخی و مشاهده و مطالعه در باره آنها علاقه داشته باشید پا را بر پدال ترمز می‌فشارید و فرمان خودرو را به سمت راست چرخانده و پس طی مسافتی در حدود ۲۰۰ متر در جاده خاکی روبه‌روی درب چوبی سبز، و رنگ و رفته کاروانسرا از اتومبیل پیاده شده و برای ارضای حس کنجکاوی خود به تماشای این اثر تاریخی می‌پردازید.
شاید برای همه کسانی که به این‌گونه اماکن علاقه دارند این فرصت ایجاد نشود تا بتوانند از نزدیک آن را مشاهده و مطالعه کنند. بنابراین تا جایی که در توانم هست و با قلمی نه چندان روان به معرفی این اثر تاریخی می‌پردازم.
ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که در مسیر کرمان – راور و راور – مشهد به دلیل کویری و نا امن بودن راه، تعدادی از این نوع بناها برای استراحت و تامین امنیت کاروانیان و مسافران ساخته شده که از سمت کرمان می‌توان به ترتیب به کاروان‌سراهای “سهرج” [، “هروز” ، آب بید و کاروانسرای “حوض پنج” اشاره کرد و در مسیر راور به مشهد هم می توان از کاروان‌سراهای “چاه کوران”، “دربند” و “چهل پایه” نام برد. از بین تمامی آنها فقط کاروانسرای آب بید در مسیر جاده فعلی قرار دارد و بقیه آنها ازجاده فاصله دارند.
سیمای عمومی کاروانسرای آب بید راور
بنایی به ابعاد تقریبی ۳۰ در ۳۵ و ارتفاع ۵ متر که تماما از آجر ساخته شده است. درب ورودی به عرض تقریبی ۳ متر در ضلع غربی قرار دارد و در پس آن دالانی موجود است که با گذشتن از آن به محوطه اصلی کاروانسرا وارد می‌شوید. در هر سوی درب ورودی ۳ ایوان یا صفه به عرض ۲.۵ متر تعبیه شده که از سطح زمین ۱متر ارتفاع دارند و ارتفاع طاق آنها به ۳.۵ متر می‌رسد. این صفه‌ها احتمالا برای استراحت کاروانیان در هنگام روز یا زمان‌هایی که به علت زیاد بودن مسافر در داخل کاروانسرا جایی برای اسکان آنها وجود نداشته، کاربرد داشته‌اند. در پایین دیوارهای این صفه‌ها به فاصله ۱.۵متر از همدیگر سنگ‌هایی داخل دیوار کار گذاشته‌اند که برای بستن افسار چهارپایان مورد استفاده بوده و به آنها “اخیه” [akhye] می‌گفتند. در زیر طاق صفه‌ها نیز سنگ‌هایی را داخل دیوار به گونه‌ای قرار داده‌اند که بتوان وسایل و ملزومات مسافرت را از آنها آویزان نمود تا از آسیب احشام و چهارپایان در امان باشند. همان طور که در تصاویر مشخص است، در انتهای هر کدام از صفه‌ها یک اجاق و یک طاقچه نیز به چشم می‌خورد.
در دو طرف دالان ورودی دو اتاق به ابعاد ۳ در ۴ متر وجود دارد که از آنها جهت اسکان مسافرین یا دالان‌دار کاروانسرا استفاده می‌شده است. داخل هر کدام از اتاق‌ها یک بخاری دیواری برای افروختن آتش جهت ایجاد گرما و نور و پختن غذا تعبیه کرده‌اند. طاقچه‌ای کوچک و با عمق کم نیز وجود دارد که از آن برای گذاشتن اشیائی مختصر بهره می‌برده‌اند.سقف تمامی اتاق‌ها و دالان ورودی به صورت گنبدی و با استفاده از آجر پوشیده شده است.
دور تا دور حیاط کاروانسرا نیز ۱۳ عدد (در ضلع غربی ۲ عدد، در ضلع شرقی ۳ عدد و در هرکدام از اضلاع شمالی و جنوبی ۴ عدد) از نوع همان صفه‌ها یا ایوان‌هایی که بیرون از کاروانسرا ساخته شده و با همان ابعاد و مشخصات وجود دارد. تنها تفاوت صفه‌های ضلع شرقی این است که در آنها اجاق و طاقچه وجود ندارد. از داخل صفه سمت چپ درب ورودی راه پله‌ای پیچ در پیچ با یازده پله شما را به پشت بام کاروانسرا می‌رساند. در پشت صفه‌های ضلع شرقی کاروانسرا، ۳ باب اتاق به همان ابعاد اتاق‌هایی که ذکر شد و با همان مشخصات وجود دارد که درب آنها به داخل این صفه‌ها باز می‌شود. در دو ضلع شمالی و جنوبی و در پشت صفه‌های موجود در آنها سالن‌های بزرگی وجود دارد که اصطلاحا به آنها “هنگ” [hang] می‌گفتند و برای نگهداری چهار پایان و احشام مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در حقیقت کاربری آنها به عنوان اصطبل بوده است. داخل هنگ‌ها نیز هرکدام ۵ صفه با مشخصات مذکور در بالا وجود دارد که احتمالا کارایی آنها نیز برای استراحت چوپان، چاروادار یا ساربان‌ها یا افرادی از طبقات پایین‌تر اجتماعی بوده است. سرتاسر پشت بام کاروانسرا با آجر مفروش شده و آب باران نیز با ایجاد ناودان‌هایی در اطراف به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شود. بر بالای راه‌پله سقفی آجری به شیوه معماری مذکور دیده می‌شود که ضمن زیبایی خاص و با شکوهی که به دورنمای ساختمان می‌دهد از سقوط افراد یا اجسام به درون راه‌پله جلوگیری کرده و مانع ریزش باران در این قسمت می‌شود. در بالای تپه مشرف به کاروانسرا چشمه آبی با تعدادی درخت بید کهنسال به چشم می‌خورد (شاید نام آب بید به همین جهت بر این مکان نهاده شده باشد) که ضمن ایجاد چشم‌اندازی زیبا در منطقه، آب مورد نیاز این کاروانسرا را نیز تامین می‌کرده است. حد فاصل این تپه و کاروانسرا ۴ چشمه دستشویی برای استفاده مسافران به همان سبک کاروانسرا و با همان مصالح ساخته شده است.
اگر چه به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در سال‌های اخیر این بنا تماما بازسازی و مرمت شده اما به دلیل این که نگهبان یا متولی نداشته در حال حاضر برای اسکان مسافر یا گردشگر مناسب نمی‌باشد و چنان‌چه برای نگهداری آن فکری نشود تا چند سال آینده به ویرانه و بیغوله‌ای تبدیل خواهد شد و ضمن به هدر رفتن هزینه‌‌ای که برای باز سازی آن به کار رفته، برای نسل‌های آینده نیز جز نامی از آن نخواهد ماند.
شرایط استفاده کاروانسرای آب بید راور
کاروانسرای آب بید راور در جاده کرمان_راور و در فاصله 50 کیلومتری شهر راور و 85 کیلومتری شهر کرمان واقع شده است.
سایر اطلاعات کاروانسرای آب بید راور
کاروانسرای آب بید راور در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۵۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
