منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ ایلام

سوابق نشان مي‌دهد که در اين منطقه کل، بز، قوچ، ميش، خرس، پلنگ و ... به وفور زيست می‌نموده‌اند. اما در حال حاضر بعلت تعارض‌هاي فراوان، اين منطقه از وجود چنين گونه‌هاي با ارزشي محروم شده يا بصورت لکه‌اي و اندک در آن زيست مي‌کنند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که بيشترين آسيب و تخريب منطقه طي سي سال گذشته صورت گرفته است، ولي کماکان بخاطر شرايط پستی و بلندی و غنای طبیعی از جايگاه زيستي با ارزشي برخوردار مي‌باشد.

بدین دلیل از طرف اداره کل حفاظت محيط زيست استان ايلام از سال 1363 تا 1375 به مدت 13 سال بعنوان منطقه شکار و تير اندازي ممنوع تحت حفاظت و کنترل بوده است. سپس به منظور احياء حيات وحش و پوشش گياهي ضمن تغيير حدود از سال 1375 و بر اساس مصوبة شماره 154 شوراي عالي حفاظت محيط زيست به منطقه حفاظت شده ارتقاء يافته و در فهرست مناطق چهارگانه سازمان حفاظت از محیط زیست در آمده است.

دو ورودي اصلي در جنوب و غرب منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ كه هر دو راه‌هاي اصلي دسترسی به منطقه را تشكيل مي‌دهند عبارتند از جاده اصلي ايلام- سرابله كه از قسمت مركز منطقه و جاده ايلام - ايوان كه از قسمت غربي منطقه عبور مي‌کند. در واقع اين راه‌ها، اصلي‌ترين ورودي‌هاي منطقه را تشكيل مي‌دهند. راه‌هاي فرعي ديگري نيز در منطقه حفاظت شده وجود دارند كه مهمترين آنها عبارتند از جاده تنگ ارغوان- زردآلو آباد، جاده قديم ايلام – سرابله. ساير راه‌هاي فرعي منتهي به پارك، خاكي بوده و در اكثر قسمت‌هاي منطقه وجود دارند. روستاي كارزان در شمال منطقه، روستاي ميش‌خاص در شرق منطقه و روستاي سراب ايوان در غرب از طریق راه فرعي مي‌توانند به منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ دسترسي داشته باشند.

در داخل محدوده حفاظت شده مانشت و قلارنگ هيچ گونه آبادي وجود ندارد، اما با توجه به اينكه منطقه مذكور در بين سه شهرستان ايلام، شيروان چرداول و ايوان محصور شده است، در محيط پيراموني آن روستاهاي زيادي استقرار يافته‌اند كه فعاليت‌هاي معيشتي اين روستاها عموماً كشاورزي و دامداري است. شهر ايلام در جنوب و شهر چوار در جنوب غرب منطقه از جمله نقاط شهري هستند كه در حاشيه منطقه قرار دارند. روستاهاي سراب ايوان، گلزار، كله‌جوب در غرب، سراب كارزان، چشمه پهن، قنات آباد، چشمه رشيد، چشمه خزانه، جوب دراز ميرزابيگي در شمال منطقه، روستاي حسن گاوداري در شمال شرق، روستاي حيدرآباد، زردآلوآباد، داروند و طولاب در شرق منطقه واقع شده‌اند. این روستاها از جمله مهمترين آبادی‌های پيرامون منطقه هستند كه اقتصاد آنها بر پايه كشاورزي و دامداري سنتي استوار است. در داخل منطقه حفاظت شده بخصوص در نواحي مانند چپه سورگه، دو قوله، ميان تنگ، عشاير متحرك وجود دارند كه هرساله به منظور چراي دام، به اين مناطق ييلاق مي‌كنند و به فعاليت‌هاي كشاورزي، باغداري، زنبورداري و دامداري مشغولند. آنها بيشتر در قسمت‌هاي دشتي و بعضاً در نقاط كوهستاني و جنگلي برای چراي دام مستقر هستند. لازم به ذكر است كه شهر ايلام در حاشيه جنوبي منطقه واقع شده و اثرات زيادي بر محدوده حفاظت شده مي‌گذارد. اهالي اين شهر عموماً از دره ارغوان، تنگ دالاب، ميان تنگ و ارتفاعات منطقه برای استفاده تفرجگاهي و كوهنوردي بهره‌برداري مي‌كنند. علاوه بر آن منطقه تحت تاثير دخالت‌ها و بهره‌برداري‌هاي حداقل 40 روستاي واقع در حاشيه آن است كه تعدادي از آنها كه خيلي با منطقه فاصله ندارند بدليل دسترسی آسان و سريع موجبات تخريب و انهدام پوشش گياهي منطقه را فراهم مي‌کنند. ساير روستاها كه فاصله بيشتري با منطقه دارند صرفاً برای چراي دام از منطقه استفاده مي‌کنند و كمتر در تخريب منطقه نقش دارند. وضعيت طبيعي پستي و بلندي منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ منطقه‌اي كوهستاني از سلسه جبال زاگرس است که سيماي آن از ارتفاعات خيلي مرتفع و تپه‌‌ماهورهاي ناهمگن و دره‌هاي عميق تشكيل شده است. حدود 70 درصد منطقه را تيپ اراضي كوهستاني، 19درصد را تيپ تپه‌اي و 11 درصد را تيپ اراضي جلگه‌اي مرتفع تشكيل مي‌دهد. بطور كلي منطقه به هفت واحد هيدرولوژيكي تفكيك شده است. دامنه تغييرات ارتفاعي بين 1105 تا 2650 متر از سطح دريا متغير است (شکل 9). در ارتفاعات مختلف سيماي طبيعي منطقه نيز متفاوت خواهد بود. حداقل ارتفاع منطقه حفاظت شده در اراضي کشاورزي سراب ايوان و حداکثر آن در كوه مانشت قرار دارد. پستي و بلندي منطقه حفاظت شده در تمام سطح منطقه يكسان نبوده و بيش از 70 درصد آن كوهستاني است. كوه‌ها، دره‌ها و صخره‌هاي متعددي كه در سطح منطقه وجود دارند، مناظر بسيار زيبا و بديعي را بوجود آورده‌اند كه از ارزش گردشگري و زيبا شناحتي برخوردار است. تضادهايي كه در شكل و سيماي كوه‌ها و دره‌های منطقه حفاظت شده وجود دارد كه هر كدام از آنها داراي ويژگي‌هاي منحصر به فرد است و با بوجود آوردن شرايط زيستي مختلف و تنوع ميكروكليما، تنوع گياهي منطقه را افزايش داده‌اند. همچنین به لحاظ داشتن منابع آبي (چشمه)، آثار تاريخي، فرهنگي و آثار فيزيكي - طبيعي فراوان جلوه‌هاي زيبایی بوجود آورده كه داراي ارزش‌هاي اكوتوريستي است. مهمترين كوه‌ها و دره‌هاي منطقه حفاظت شده ■ كوه‌ها كوه‌هاي شمال و شمال غرب: كوه‌هاي مانشت با ارتفاع 2650 متر از سطح دريا (شمال منطقه)، كوه بانكول با ارتفاع 2315 متر از سطح دريا (شمال غرب منطقه). اين كوه‌ها سيماي استپي دارند و در قسمت‌هاي پائين دست پوشش جنگلي دارند و پوشش آنها اغلب از مراتع يا درخت‌زار تشكيل شده است. كوه‌هاي مركزی: كوه گچان با ارتفاع 2330 متر و كوه قلارنگ با ارتفاع 2445 متر از سطح دريا. اين كوه‌ها داراي سيماي جنگلي بوده و از جنگل‌هاي انبوه تا پراكنده تغییر می‌کند. كوه‌هاي غرب: كوه گاوراه با ارتفاع 2335 متر و كوه كرمرو با ارتفاع 1970 متر از سطح دريا كه داراي پوشش جنگلي انبوه تا پراكنده هستند. كوه‌هاي جنوب: كوه سرگب با ارتفاع 2107 متر و كوه شلم با ارتفاع 2445 متر از سطح دريا كه داراي پوشش جنگلي نيمه انبوه بلوط مي‌باشند. ■ دره‌ها دره شاقلندر:‌ معروفترين دره منطقه حفاظت شده بوده که در شمال منطقه واقع شده است. این دره داراي سيماي جنگلي بوده و چشم‌انداز زيبايي را به وجود آورده است. دره يا تنگه ارغوان: این دره در قسمت جنوب منطقه حفاظت شده واقع شده و به لحاظ داشتن گونه درخت ارغوان از اهميت اکولوژيک برخوردار است. اين تنگه از ابتداي جاده سايت اطلاعاتي شروع مي‌شود. دره يا تنگه دالاب:‌ این دره در ضلع جنوب غربي منطقه حفاظت شده واقع شده و بعد از روستاي گله‌جار شروع مي‌شود. آب و هوا و اقليم منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ بخشي از حوزه آبريز خليج فارس و درياي عمان است كه در بخش باختري كشور و در گستره چين‌خوردگي زاگرس مياني قرار دارد. این منطقه از نظر شرايط آب و هوايي تحت تاثير سه سيستم كم فشار مديترانه‌اي، سيستم‌هايي كه منشاء اصلي آن اقيانوس اطلس شمالي است و سيستم‌هاي كم فشار سوداني مي‌باشد كه در اين ميان سهم سيستم‌هاي اول و دوم بيشتر است. به علاوه، وجود سلسله جبال زاگرس كه در برابر جريانات غربي يك ديوار اقليمي را تشكيل مي‌دهند كه در افزايش ريزش‌هاي جوي بخصوص در ارتفاعات منطقه اثر زيادي دارند. كوهستاني بودن منطقه، شكل و نحوه قرار گرفتن دره‌ها و كوهستان‌ها در بخش‌هاي مختلف منطقه نسبت به جريان‌هاي باران زا، موجب تغييرات شديد بارندگي در جاي جاي محدوده شده‌اند. ميانگين بارندگي ساليانه محدوده منطقه حفاظت شده بر اساس نقشه خطوط همباران ساليانه معادل 632 ميلي‌متر محاسبه شده است. بيشترين بخش از بارندگي ساليانه در طي سه ماهه دي، بهمن و اسفند بوده و در ماه‌هاي تابستان بارندگي بندرت اتفاق مي‌افتد. بنابراين، بر اساس بررسي‌هاي انجام شده فصل زمستان با 45 تا 50 درصد، پرباران‌ترين فصل سال و پائيز با 80/30 درصد دومین فصل پرباران منطقه مي‌باشد. همچنين مطالعه توزيع بارندگي ايستگاه‌هاي مختلف حاكي از آنست كه رژيم بارندگي منطقه مديترانه‌‍‌اي است. ميانگين دماي روزانه منطقه 8/9 درجه سانتی‌گراد، ميانگين حداكثر دماي منطقه 4/18 درجه سانتی‌گراد، ميانگين حداقل دمای منطقه 6 درجه سانتی‌گراد و متوسط ايام يخبندان 42 روز در سال است. حداقل مطلق دما 15- درجه سانتي‌گراد در بهمن ماه و ماكزيمم مطلق ساليانه 47 درجه سانتی‌گراد است. تجزيه و تحليل‌هاي انجام شده نشان مي‌دهد كه به ازاء هر كيلومتر افزايش ارتفاع ميانگين دماي سالانه 3/8 درجه سانتي‌گراد كاهش مي‌يابد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه در منطقه ميزان رطوبت نسبي از مهر ماه رو به افزايش است و تا دي ادامه دارد. ميانگين حداكثر رطوبت نسبي در ايستگاه ايلام در دي ماه و حداقل آن در تيرماه است. از نظر طبقه‌بندي اقليمي آمبرژه، منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ داراي 4 نوع اقليم متمايز است كه عبارتند از مناطق مرطوب، آب و هواي مديترانه‌اي، خشك و بياباني. زمين‌شناسي منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ در قلمرو زون ساختار زاگرس چين‌خورده است كه وجود تاقديس‌ها و ناوديس‌های منظم، حضور رخساره كربناته كرتاسه بالايي، رخساره افيوليتي و نيز فقدان گسل‌هاي کارستي از مهمترين ويژگي‌هاي آنست. سازند گورپی: بر اساس مطالعات انجام شده قديمي‌ترين چينه‌هاي منطقه حفاظت شده، مارن و شيل كرتاسه فوقاني هستند كه مي‌توان آنها را معادل سازند گورپي ارزيابي نمود. كرتاسه فوقاني در منطقه در برگيرنده مارن‌هاي گورپي و عنصر آهكي امام حسن مي‌باشد. اين سازند از نظر سنگ‌شناسي به دو بخش تفكيك مي‌شود. بخش گورپي شامل مارن‌، آهك رسي و شيل بوده ولي ليتولوژي غالب را مارن تشكيل مي‌دهد. به همين دليل غالباً از مورفولوژي پستي برخوردار است. رنگ اين قسمت، خاكستري و كرم روشن بوده و وضعيت تپه‌ماهوري دارد. در بخش مياني، بخش آهك امام حسن جاي دارد كه از نظر سنگ‌شناسي شامل تناوب آهك و آهك مارني و داراي لايه‌بندي عالي است. با توجه به اينكه قسمت مذکور نسبت به بخش‌هاي بالايي و پائيني كه هر دو از نوع مارني هستند مقاومتر است، بنابراین بصورت برجسته‌تر از اطراف ديده مي‌شود. اين سازند بعضاً و بصورت پراكنده در ناوديس‌ها قابل مشاهده است. سازند پابده:‌ در محدودة مورد مطالعه سازند پابده از نظر سنگ‌شناسي شامل شيل‌هاي قرمز، سبز متورق و هوازده در تناوب آهك مارني و آهك رسي است. از نظر فسيل‌شناسي سن اين واحد چينه‌اي از پالئوسن تا ائوسن برآورد مي‌شود. اين سازند عمدتاً يال‌هاي پرشيب تاقديس‌ها را كه داراي روند شمال غربی-جنوب شرقی هستند، شكل داده است. سازند شهبازان: در اين منطقه سازند شهبازان از نظر سنگ‌شناسي شامل دولوميت و آهك دولوميتي بصورت نازك لايه و با لايه‌بندي منظم است، بصورت تفكيك نشده با سازند آسماري ديده مي‌شود. سازند آسماري:‌ آهک‌هاي سازند آسماري در منطقه اغلب به دليل عدم تفكيك‌پذيري از دولوميت‌هاي سازند شهبازان بصورت واحد آهكي و دولوميت آسماري- شهبازان نمايان هستند. سن اين لايه چينه‌اي اوليگوسن در نظر گرفته مي‌شود كه پديده كارستي‌شدن از مهمترين ويژگي‌هاي آن است. با توجه به مقاومت بالاي اين سازند در مقابل فرسايش در ناحيه زاگرس عموماً ارتفاعات را تشكيل مي‌دهد. اين سازند مهمترين واحد سنگ چينه‌اي در منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ است كه از خصوصيات بارز آن استعداد بالقوه بالاي آن براي زمين لغزه و ظهور چشمه‌هاي مختلف است. سازند گچساران: در منطقه اين سازند از نظر سنگ‌شناسي شامل مارن، آهك، گچ‌دار نازك لايه و تناوب با شيل، ژيپس و مارن بوده و در برخي قسمت‌ها، نمك و انیدريت نيز به آن اضافه مي‌شود. اين سازند از سازندهاي حساس در برابر فرسايش محسوب مي‌شود و اغلب در اثر فرسايش، تشكيل خاك دانه‌ريز به رنگ روشن را مي‌دهد. سازند آغاجاري: اين سازند در منطقه از نظر سنگ‌شناسي عمدتاً شامل ماسه‌سنگ، شيل و مارن است كه به رنگ قرمز تا قرمز مايل به قهوه‌اي ديده مي‌شود. خاكشناسي منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ داراي 5 تيپ اصلي پستی و بلندی است (شکل 15) كه عبارتند از تيب كوه‌ها، تپه‌ها، فلات‌ها و تراس‌هاي فوقاني، دشت‌هاي دامنه‌اي و واريزه‌هاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار كه از نظر ساختار و مشخصات اصلي با هم اختلاف دارند. مشخصات خاك‌ها در هر يك از واحدها بطور خلاصه به شرح ذيل است: در واحد اراضي كوه‌هاي مرتفع با قلل مدور و دره‌هاي متعدد، خاك‌هاي كم عمق تا نيمه عميق با بافت سنگين بر روي مواد آهكي متراكم قرار دارند. درصد مواد آهكي در خاك‌های تحتاني بطور عمده از 40 درصد بيشتر است. كربن آلي در خاك‌هاي سطحي حدود 1-5/1 درصد است. در واحد اراضي كوه‌هاي نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگي و كشيده و عمدتاً از سنگ‌هاي آهكي دولوميتي و يا آسماري، خاك‌ها كم عمق و سنگلاخي با بافت سنگين و عمدتاً فاقد شوري هستند. اسيديته خاك‌ها حدود 8-5/7 و مقدار كربن آلي در خاك‌هاي سطحي نزديك به يك درصد است. در واحد اراضي تپه‌هاي كم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع سنگي و تپه‌هاي مرتفع با قلل سنگي و کشيده، مشخصات خاک‌ها کم و بيش شبيه کوه‌هاي نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگي و کشيده است. در واحد اراضي تپه‌هاي کم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع با قلل مدور و دره‌هاي متعدد، اغلب خاک‌های نيمه عميق تا عميق و بدون سنگريزه يا سنگريزه اندک تا نسبتاً تکامل يافته با بافت سنگين تا خيلي سنگين كه عموماً بر روي تراكم مواد يا لكه‌هاي آهكي قرار گرفته‌اند، ديده مي‌شود. درصد مواد آهكي در خاك‌هاي تحتاني عمدتاً از 35 درصد بيشتر است. در واحدهاي اراضي با شيب ملايم خاك‌هاي نيمه عميق تا عميق سنگريزه‌دار با بافت سنگين ديده مي‌شود و اغلب بر روي سنگريزه‌هاي زاويه‌دار آهكي متراکم مي‌باشند، خاك‌ها فاقد شوري بوده و موادآلي در افق‌هاي تحتاني حدود 10-30 درصد است. در واحد اراضي فلات‌ها و تراس‌هاي با پستي و بلندي كم تا متوسط و دشت‌هاي دامنه‌ا‌ي تقريباً مسطح، خاك‌های بسيار عميق تكامل يافته با بافت سنگين تا خيلي سنگين ديده مي‌شود كه درصد كربن آلي آنها حدود 8/0 و مقدار مواد آهكي آنها 20-30 درصد است. در واحد اراضي واريزه‌هاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار با شيب ملايم و بدون پستي و بلندي، خاك‌هاي كم عمق تا نسبتاً عميق سنگريزه‌دار با بافت سنگين بر روي سنگريزه‌دار آهكي متراکم ديده مي‌شوند كه فاقد تكامل پروفيلي و تنها داري افق سطحي اکریک (Ochric) هستند. منابع آب منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ كه در شمال شهر ايلام واقع شده‌ است فاقد رودخانه‌هاي دائمي بوده ولي رودخانه‌هاي فصلی متعددي در سطح آن وجود دارند كه مهمترين آنها رودخانه فصلي ميان تنگ است كه صرفاً در فصل‌هاي پرباران داراي آب بوده و در ساير فصول تقريباً خشك است. همچنين در سطح منطقه چشمه‌هاي زيادي وجود دارند که تعدادي از آنها به منظور تامین آب مورد نیاز باغداري و كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرند . وجود برخي چشمه‌ها در ارتفاعات و تشكيل آبشارهاي فصلي بر جاذبه‌هاي طبيعي منطقه افزوده‌ و چشم‌اندازهاي زيبايي را ايجاد نموده‌اند. چشمه‌هاي داخل غار چهل ستون واقع در دامنه كوه قلارنگ بدليل نداشتن راه دسترسي آسان به منطقه مورد استفاده حيات وحش قرار مي‌گيرند و يكي از مهمترين جلوه‌هاي طبيعي منطقه است. چشمه‌هاي ارتفاعات گچان، انبار آب، سيوان، چشمه ژاپني، پا دامنه مانشت، چشمه‌هاي منطقه دالاب، چشمه‌هاي شلم، تازي راه، هيوانان و چشمه سفيد از جمله مهمترين منابع آبي منطقه هستند. برخي از چشمه‌ها كه در اثر خشكساليها و استفاده‌هاي بي‌رويه دچار تخريب شده بودند در سال‌هاي اخير توسط اداره كل حفاظت محيط زيست استان ايلام مرمت و بازسازي شده‌اند. همچنين در محدودة منطقه حفاظت شده نسبت به نصب و راه‌اندازي دو دستگاه تلمبه ‌بادي در زيستگاه‌هاي دوقوله و بانكول برای استفاده حيات وحش و عشاير بومي منطقه توسط اداره کل حفاظت محيط زيست اقدام شده است. شایان ذکر است که در داخل منطقه حفاظت شده در سال‌هاي گذشته برخي افراد بومي اقدام به احداث باغ نموده‌اند و برای آبیاری، از بسياري منابع آبي بخصوص چشمه‌ها استفاده مي‌کنند و در برخي موارد باعث بر هم زدن سيماي طبيعي منطقه شده‌اند. چاه‌ها: در سطح منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ تعدادي از صاحبان زمين‌هاي زراعتي (مستثنيات) و صاحبان نسق برای مصارف كشاورزي خود اقدام به احداث و حفر چاه نموده‌اند كه مهمترين آنها عبارتند از چاه‌هاي آب دامنه مانشت، دو قوله و پا دامنه شلم. با توجه به مطالعات انجام شده سطح منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ از 7 حوزه آبريز تشكيل شده است كه بسياري از آنها وارد رودخانه‌هاي حوزه آبريز سيمره واقع در شمال منطقه و تعدادی از آنها وارد رودخانه‌هاي واقع در جنوب و غرب منطقه مي‌شوند. تعدادي نيز از قسمت غربي منطقه وارد حوزه رودخانه کنگير مي‌گردند. تنوع زیستگاهی پوشش گیاهی بررسی‌هایی که در ارتباط با پوشش گیاهی منطقه صورت گرفته حاکی از آن است که در گذشته نه چندان دور منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار مناسبی بوده است. درختان بلوط که جنگل‌های تقریباً انبوهی را تشکیل می‌دادند و امروزه بصورت جنگل‌های نیمه انبوه یافت می‌شوند، گونه غالب منطقه است. پوشش گیاهی منطقه به دو اشکوب فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود: اشکوب فوقانی همانگونه که قبلاً اشاره شد گونه غالب اشکوب فوقانی درخت بلوط با دو واریته Quercus belangeri و persica Quercus می‌باشد که در ارتفاع 2000 – 1800 متر دیده می‌شوند. البته در این اشکوب پسته وحشی (بنه Pistacia atlantica) همراه با انواع ولیک (Crataegus spp.) نیز بصورت پراکنده مشاهده می‌شود. از ارتفاع 2000 متر به بالاتر ترکیب درختان جنگلی بترتیب فراوانی شامل بلوط ایرانی و انواع پسته وحشی (بنه) می‌باشد که درخت محلب (Prunus mahaleb) نیز بصورت پراکنده در ترکیب درختان دیده می‌شود. دیگر درختان و درختچه‌های موجود در منطقه که بصورت پراکنده وجود دارند، در جدول 1 آورده شده است.