مسجد جامع ارومیه

مجموعه بناي کنوني مسجد جامع ارومیه با بخش هاي مختلف قديمي و جديد، به مرور زمان دراطراف هسته اوليه بنا- شبستان گنبددار- ساخته شده است که با توجه به مدارک و شواهد به نظر مي رسد که بناي اوليه آن مربوط به دوره سلجوقي باشد. البته با توجه به نقشه چهار طاقي اين شبستان و ورودي هاي که درجهات مختلف آن وجود داشته، در دوره هاي مختلف، بناي اين مسجد تعمير و بازسازي شده يا الحاقاتي بدان صورت گرفته است . ازجمله درسال 118ه-. ق، به دستور رضاقلي خان بيگلربيگي افشار و حاکم اروميه، تعميرا تي دراين مسجد به عمل آمد . هسته اوليه و قديمي مسجد، شبستان گنبددار مربع شکلي است که در اصل ازسه طرف ورودي هايي داشته که دردوره بعد، محوطه هاي ستونداري به آن الحاق گرديده است . اين شبستان به خاطر گنبد خوش ترکيب، عظمت و ارتفاع، عرض دهانه، تقسيم بندي نماي خارجي و حجم فضاي داخلي، به ويژه به جهت داشتن محراب گچبري ارزشمند و بسيار بزرگي ازدوره ايلخاني و کتيبه هاي متعدد کوفي و نسخ و ثلث، بسيار مهم و درخور توجه و بررسي است . درمرکز هر ديوار، پنجره اي است و قدري پايين تراز آن، دو پنجره ديگر است؛ ولي درسمت جنوب، محراب سبب مسدود شدن اين دو پنجره گرديده است . براي ساخت گنبد اين شبستان، با استفاده ازگوشواره و فيلپوش، طرح مربع را به کثيرالاضلاع تبديل کرده و پايه مدور گنبد را به نحو بسيار ماهرانه اي بر روي طرح 32 ضلعي نهاده اند . دهانه گنبد، 11 متر و ارتفاع تيزه آن تا سطح زمين، درحدود 18 متر است . مقطع گنبد، بيضي با خيزکم است و دررأس آن، طوقي همانند گنبد مساجد قزوين کار گذاشته اند . اين گنبد، ازبيرون برپايه اي 16 ضلعي استوار شده است . بيشتر قسمت هاي داخلي شبستان سفيد کاري شده و دريک قسمت آن، کتيبه جديدي است که داراي زمينه سياه است . علاوه بر اين، سه کتيبه ديگر مربوط به تعميرات بنا برروي ديوارها نقش شده است . يکي ازاين کتيبه ها مربوط به زمان فتحعلي شاه و ديگري به تاريخ 1303 ه-. ق و سومي مربوط به سال 1349 است . درپايين گنبد، کتيبه اي به خط کوفي نوشته شده است که به نظر مي رسد همزمان باکتبيه تاريخي محراب( 676ه-.ق) باشد . درضلع جنوبي شبستان، محراب گچبري زيبايي به صورت برجسته و الحاقي قرار گرفته که دررديف قديمي ترين، پرکار ترين و بزرگترين محراب هاي گچبري ايلخاني و شاهکاري بي نظير ازحيث تکنيک و تزيين است . اين محراب، با مساحتي حدود 60 متر (82/7×48/5 متر ) با طرح هاي متنوع هندسي و خطوطي با نقش و نگارهاي ظريف به صورت بسيار حساب شده تزيين و گچبري شده است . زمينه توري مانند ومشبک آن، با گوي هاي نيم برجسته، با چنان مهارت و استادي يي ساخته شده که درذهن انسان، تارهاي ابريشمي را تداعي مي کند . مهارت فني يي که درساختمان محراب ديده مي شود، درنوع خود بي نظير است و طرح هاي آن مفصل تر و پيچيده تر ازنمونه هاي دوره سلجوقي است . درقسمت پايين محراب، دوستون گچبري و دروسط آن، کتيبه هاي قرآني و تاريخي قرار دارد . ازآن جمله، کتيبه اي به خط رقاع است که استادکار محراب را معرفي مي کند : "عمل عبدالمؤمن بن شرفشاه النقاش التبريزي في شهر ربيع الاول سنه سته سبعين و ستمائه 676" . ازشکاف هاي اين محراب، قطعات کوچک محراب گچي قديمي ديده مي شود که بدين ترتيب معلوم مي شود اين محراب برروي محراب قديمي تري اجرا شده است . درضلع جنوبي صحن و متصل به شبستان گنبددار مسجد جامع ارومیه ، شبستاني با ستون هاي سنگي نسبتا قطور و طاق گنبد آجري وجود دارد که با دو ورودي برشبستان اصلي ارتباط پيدا مي کند و کف آن ازسطح صحن پايين تر است . درجلوي اين شبستان، يک رديف 9 بابه حجره کم عمق وجود دارد که تا سال 1353 داراي در و پنجره بوده اند . اين بخش مستطيل شکل،100متر مربع مساحت دارد و درامتداد شرقي-غربي قرار گرفته است . ورودي بزرگ آن در نزديکي شبستان گنبددار قرار گرفته و با مقرنس هاي گچبري شده، تزيينات گچي رنگ آميزي شده به اشکال ترنج و سرترنج و کاشي هاي خشتي هفت رنگ تزيين شده است . صحن مسجد به صورت مربع مستطيل است و با دو درگاه به راسته سنگ تراشان و بازار قديمي شهر ارتباط پيدا مي کند . در اضلاع چهارگانه اين صحن- که حدود 20/1متر پايين تر ازسطح کوچه هاي اطراف قرار دارد- شبستان و ساختمان هاي قديمي و جديد الاحداث مسجد قرار گرفته اند . حجره هاي قديمي مسجد درگذشته مورد دخل و تصرف قرار گرفته اند؛ از جمله درضلع شرقي که تخريب شده و به جاي آنها سالن بزرگ و نوسازي با سقف شيرواني احداث شده است . بيشتر بناهاي ضلع شمالي نيز تخريب و مجددا به صورت جديد ساخته شده اند .