مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غياثيه خرگرد شامل يك صحن مي شود كه چهار ايوان و حجره هايي در دوطبقه آن را احاطه نموده و در چهار گوشه ي صحن اتاق هايي با سقف گنبدي شكل واقع شده و ورودي اصلي مدرسه شامل يك هشتي است كه از دو قسمت راست و چپ به دو اطاق بزرگ به سقف گنبدي ختم مي شود. فضاي سمت راست يك مسجد وفضاي سمت چپ ‚ سالن اجتماعات است.

هشتي حد فاصل بين اين دو فضا داراي سقف گنبدي است و ورودي هاي مركب دروني، جالب ترين در اصلي ورودي مركب ‚ ورودي اطاق هاي گوشه ي صحن است كه به وسيله پوشش گنبدي ‚ مسقف گرديده است. معماري در ساخت اين ورودي ها به تقليد از مسجد مولانا در تايباد صورت گرفته و گنبد شانزده ضلعي هشتي مابين دو فضاي مسجد و سالن اجتماعات برروي شبكه اي از گچ بري هاي مايل واقع شده است . اين هشتي به عنوان گذرگاهي براي ورود به مسجد ‚ سالن اجتماعات و ايوان به كار مي رفته است .در هرجانب اين هشتي ‚ دو فضاي كوچك گنبدي وجود دارد كه فضاي مربعي را بااستفاده از گوشواره هايي به دايره اي زير گنبد متصل مي كنند ودر مسجد وسالن اجتماعات نحوه ي اتصالات فضاي چهار گوش به پايه ي گنبد متفاوت است در مسجد چهار فيبگوش شكل چهارضلعي فضا را به هشت ضلعي تبديل مي كنند‚ حلقه اي از مقرنس ها شكل يك دايره مقرنس كاري شده را بر فراز فضاي مسجد به وجود آوردند.

هشت نورگير دور تا دور پايه گنبد و را فرا گرفته است. بين هر دو نور گير نورگير بسته قرار گرفته است ‚ پوشش داخلي گنبد آسيب زيادي ديده است كه اخيرا به همت ميراث فرهنگي ترميم شده است . آجر چيني قسمت فوقاني گنبد اخيرا باز سازي شده است . در سالن اجتماعات به نظر مي رسدكه وزن عمده گنبد را تشكيل ميدهند. در اين جا نيز پايه ي گنبد توسط هشت نورگير به بيرون راه مي يابد.

چنين سيستمي در ايجاد طاق ‚ گنبد در مسجد مولانا در تايباد (1444 م ) كه توسط گنبدي با پايه ي داراي شانزده طاق پوشش ميابد ‚ نيز ديده مي شود. دوناحيه درمسجدو سالن اجتماعات تزئينات روي ديوار را نشان مي دهند ‚ نوار افقي زير نورگير ‚ ساده بود واساس توسط نقوش سطحي جلوه مييابد بربالاي آن چه گفته شد در گاهي هاي كوچك ساده اي وجود دارد كه به تدريج به مقرنس هاي لانه زنبوري سالن اجتماعات به طاق هاي متقاطع حامل گنبد – تبديل مي شوند.

نوري كه از نورگيرها به داخل بنا نفوذ ميابد بوسيله حلقه واقع در زير پايه گنبد تقويت يافته و باعث روشنائي بيشتر فضا مي شود. در طرح عمليات حفاظت بنا توسط وزارت فرهنگ وهنر سابق آثاري از شيشه در زير پنجره ها وطاقچه هاي جنوب غربي سالن اجتماعات يافت شده است ‚ خرده شيشه ها داراي يك ميلي متر ضخامت و غالبا رنگي بودند ‚ رنگ هايي از قبيل قهوه اي سير ‚ فيروزه اي و آبي روشن قطعه هاي كوچك ي از گچ بري قالب ريزي شده نيزيافت ميشود كه به عنوان قاب هايي براي شيشه هاي رنگي استعمال ميشده است . با استفاده از اين شواهد مي توان نورهاي الوان كه از ميان پنجره ها برروي مقرنس ها ي اطراف آن ها مي افتاد را به خوبي تصور كرد . استفاده از شيشه در بناهاي ديگر از دوران تيموري همچون گور مير (4-1403 م) وعشرت خانه (1464 م) مشاهده نمي شود.

مدرسه غیاثیه اثری بر جای مانده از شهر خرگرد قدیم (در خراسان) است. شهر خرگرد كه در دوران سلجوقیان استطاعت نظامیه را داشته و در زمان تیموریان بنایی چنین با شكوه احداث شده است. مدرسه غیاثیه خرگرد به دست هنرمند هنرمندان معماری قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا نهاده شده است و شاید با الهام از نام یكی از معماران خود یا وزیر شاهرخ تیموری غیاث الدین شیرمحمدخوانی نام گذاری و شهرت یافته است. روستای غیاثیه زادگاه وزیر مقتدر شاهرخ، غیاث الدین پیر احمد خوافی بانی مدرسه غیاثیه، است.

زمان ساخت این بنا بین سال های 842 تا 847 هجری می باشد و مدرسه غیاثیه توسط قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین ساخته شده که این بنا را می توان آخرین بنای با عظمت دوران تیموریان قلمداد کرد و در عین حال شاید بتوان آن را نماینده کامل معماری دوره تیموری به شمار آورد. بر اساس کتیبه‌ موجود در کناره ایوان ورودی مدرسه، این بنا در سال 896 هجری قمری به دستور خواجه غیاث‌الدین پیر احمد خوافی؛ وزیر سلطان شاهرخ بهادر تیموری بنا شد و به همین دلیل به «غیاثیه» مشهور گردید.

این بنا نماینده کامل معماری دوره تیموریان است که به سبک آذری ساخته شده است. معمار این مدرسه استاد قوام‌الدین شیرازی بود که در حال کار روی بنا فوت کرد و کار نیمه تمام وی را برادرش غیاث‌الدین شیرازی که مجموعه گوهرشاد و هرات را نیز ساخته، کامل کرد. مدرسه غیاثیه در دوران شکوهش از بهترین دانشگاه‌های اسلامی بوده است.

از ویژگی های این جاذبه می توان به ثبت آن در تاریخ 15 دی ماه 1310 با شماره 126 به عنوان یکی از آثار ملی ایران اشاره کرد.

هنگام ورود به صحن مدرسه غياثيه همواره دونكته توجه بيننده را به خود جلب ميكند؛ نخست چشم نوازي رنگهاي سير بكار رفته در كاشي كاري ها و سپس آرامشي كه به واسطه تقارن عناصر به شخص دست مي دهد . معماربنا ما را به ديدار طرح هاي بديع دعوت ميكند كه درعين سادگي داراي شگفتي ميباشد . چهار ايوان با ارتفاع وعمق يكسان تنها تفاوتي كه درمقايسه ي اين دو بخش به چشم ميخورد . وجود طاق نما در ساقه ي گنبد است . اتاق فوقاني گوشه جنوبي و قسمت اعظمي از گنبد اتاق گوشه ي شمالي خراب شده بود كه اخيرا توسط سازمان ميراث فرهنگي بازسازي شده است . اتاق هاي گوشه بزرگتر از حجره هايي ميباشند ودر پلانهاي به شكل چهار ضلعي ديده ميشوند كه توسط طاق نماهايي به يك هشت ضلعي منتظم تبديل ميشوند . پوشش اندودگچ در اين اتاقها ما را از مشاهده ي دقيق چگونگي طاق باز ميدارد . ايوانهاي صحن : زير طاق ايوان و بدنه ي ايوان جنوب شرقي ‚ در گذشته با كاشي هاي معرق پوشيده شده بودند . در قسمت هايي كه كاشي كاريها فرو ريخته اند ‚ اندود گچ ناهمواري ديده ميشود ‚ كه سطح آجرهاي ديوار را ميپوشانند . هر چند قسمت كمي از كاشي كاري ها باقي مانده اما به دست آوردن الگوي اين كاشي ها ميسر است كاشي كاري ها داراي اشكال هندسي گوناگوني ازقبيل ستاره هاي ده پر ‚ شش ضلعي هاي غير منتظم ‚ پنج ضلعي و لوزي هستند هر نقش را ميتوان در يكي از طبقات چهارگانه ذيل جا داد موتيف هاي تزئيني ‚ نقوش گياهي ‚ نقوش هندسي ‚ ويا نقش هاي اسليمي . طرح ستاره هاي ده پر را ميتوان نقش اصلي و مادر در نظر گرفت كه بقيه نقوش حول آن شكل گرفته اند . مشابه ستاره هاي ده پر و نقوش اسليمي مدرسه خرگرد . در محراب ايوان مسجد بي بي خانم سمرقند ديده ميشود . نظير نقوش ساده و متداول ديگر را با كمي اختلاف در مدرسه الغ بيك سمرقند (20-1417 م) نماي داخلي مسجد مولانا (1444 م) و مسجد گوهرشاد مشهد (1418 م/ 836 هـ ق ) مشاهده ميكنيم . مشابه استفاده از كاشي كاري هايي كه در مدرسه خرگرد به طور گسترده به چشم مي خورد . تنها در بناهاي مجلل دوران تيموري در خراسان يافت ميشود . هم چون كاشي كاري هايي كه برروي گنبد مسجد گوهرشاد در خراسان وهرات (3- 1432 م / 836 هـ) و بر گنبد و با ترجيح دادن جايگيري مسجد در راهروي پيچيده ورودي به جاي انتهاي صحن مدرسه ‚ نياز نمازگزاران به عبور از ايوانها براي رسيدن به مسجد ‚ مرتفع گرديده است . نكته مورد توجه ديگر كه در اين نوع شكستگي ملاحضه ميشود ‚ آرايش خوش تركيب سردر ورودي ايوانهاست ‚ كتيبه اي برروي كاشي كاري هاي بالا تا پايين چهار جانب صحن را مي آراسته است. در اين جا نشاني از طاق نما ‚ ستونهاي به هم پيوسته و حاشيه هاي منحني كه در ايوانها ي ديگر آثار تيموري به وفور استعمال ميشود به چشم ميخورد . زاويه هاي صحن بريده بود وقائم الزاويه نیست . مدرسه ي فيروزشاه در مدرسه خرگرداز اين گوشه ها علاوه براستفاده تزييني براي صحن به عنوان معبري براي ورود به پلكان نيز استفاده ميشود. اتاق هاي چهار گوشه بنا : چهار اتاق گنبد دار در چهار گوشه بنا وپشت صحنه مدرسه وجود دارد كه هر اتاق داراي همتايي در طبقه فوقاني خود ميباشد . كاربرد اين اتاقها دقيقا مشخص نيست ‚ احتمالا فضاهاي پايين به منظور اتاق درس در فصل زمستان به كار رفته است . به اين دليل كه ايوانها در سرماي زمستان براي تحصيل مناسب نبوده اند‚ فضاهاي طبقه فوقاني براي سكونت رييس و مدرسان استعمال مي شده است.

گنبد هر چهار تاق زيرين ‚ بريك اسلوب بنا گرديده و پلان هريك از اين اتاق ها به طريق صليبي بوده و عبارت است از چهار ايوانچه مقابل هم ديگر كه برفراز آن ها گنبدي مزين به كاربندي گچي ايجاد شده است. ادامه فضاي هشت ضلعي در نماي بيروني به سمت جنوب غربي به شكل برج منشور نمايان است . بخش مذكور اخيرابازسازي شده است. بخش فوقاني ايوانچه داراي طاق كليل و پوشش شمسه مانندي است كه توسط كاربندي گچي برفراز طاق نماها استوارگرديده است . در اين قسمت تركيب پوشش طاق برهمان شيوه اي است كه در سالن اجتماعات ديده ميشود . تنها تفاوتي كه در مقايسه ي اين دو بخش به چشم ميخورد . وجود طاق نما در ساقه ي گنبد است . اتاق فوقاني گوشه جنوبي و قسمت اعظمي از گنبد اتاق گوشه شمالي خراب شده بود كه اخيرا توسط سازمان ميراث فرهنگي بازسازي شده است . اتاقهاي گوشه ‚ بزرگتر از حجره ها ميباشند ودر پلان به شكل چهارضلعي ديده ميشوند كه توسط طاق نماهايي به يك هشت ضلعي منتظم تبديل ميشوند . پوشش اندود گچ در اين اتاق ها مارا از مشاهده ي دقيق چگونگي تاق باز مي دارد. اتاق هاي مسكوني : در هرجانب صحن ‚ هشت فضا در دو اشكوبه براي سكونت تهيه شده است. ورود هر اتاق را درگاهي مزين به كاشي كاري تشكيل مي دهد . نماي ديوارهاي غرفه هاي ورودي حجره ها در طبقه پايين داراي نقوش هندسي منتظم مكتوب به اسامي الله وعلي به خط كوفي مي باشد.

تزئينات ديگر ديوارها شامل نقوش هندسي است و حجره ها داراي فضايي چهار گوش و طاقچه هايي كوچك برروي ديوارهاي خود هستند ‚ همه ي حجره ها داراي ابعاد فضايي يكساني ميباشند به غير از حجره هاي منتهي اليه طرفين ضلع صحن كه به منظور هماهنگي با ابعاد مسجد ومدارسكه پشت آنها قرار داردطراحي شده اند‚ در سقف هرحجره كانالي چهارگوش و كوچك تعبيه شده است و احتمال ميرود كه از اين كانالها درزمستان به عنوان دودكش ودرتابستان به عنوان تهويه كننده هوا استفاده مي كرده اند.

مدرسه غياثيه خرگرد در واقع مدرسه اي است كه در پايان سال هاي زندگي شاهرخ به اتمام رسيده و اين مدرسه را مي توان در شمار آخرين بناهاي باخصلت دوره تيموريان به حساب آورد. اين بنا در معيت شاهرخ وبه همت پير احمد بن اسحاق بن مجدالدين محمد الخوافي در تاريخ 848 هـ0ق تاسيس گرديد.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.