مشخصات مجموعه باقری ها
از نکاتی که در باب معماری خانه باقری گرگان قابل اشاره‌است، همراهی و ترکیب درایتمندانه معماری برونگرا با درونگرایی کلی و غالب بنا است. این برونگرایی که حاصل نوع فرهنگ و روابط اجتماعی مردم منطقه و نیز الزامات محیطی و اقلیمی است، در ارتباطات برجسته فضاهای داخلی با معابر اطراف از طریق پنجره‌های متعدد و نیز ایوانک‌های حاشیه شمالی بنا قابل مشاهده‌است. در برخی از این پنجره‌ها، چشم انداز جنگل‌های اطراف شهر قاب گرفته شده است.
تاریخچه مجموعه باقری ها
خانه باقریها طی پنج مرحله زمانی مختلف تکمیل شده است؛
مرحله اول. استقرار اولیه پیش از بناهای موجود: وجود برخی از شواهد موجود در بنا ما را به این باور می‌رساند که پیش از ساخته شدن بناهای موجود در مجموعه باقری مستحدثات دیگری در این عرصه وجود داشته که در یک مقطع زمانی تخریب شده و بناهای موجود به جای آنها ساخته شده‌است. البته شاهدان زنده خانواده باقری این بناها را نه دیده‌اند و نه از پدران خود درباره آنها چیزی شنیده‌اند و بدین ترتیب می‌توان احتمال داد که این بناها حتی پیش از باقریها و توسط مالکین احتمالی قبلی این عرصه ساخته شده باشد. به عبارت دیگر پیش از اعیانی‌های فعلی بناهایی وجود داشته که تخریب شده‌اند اما در زمینه مالکیت و تعلق یا عدم تعلق آنها به باقریها نمی‌توانیم اظهار نظر کنیم.
مرحله دوم. شکل گیری اولیه مجموعه فعلی (دهه ۱۲۴۰ هجری شمسی): برخی از معمرین و ساکنین کهنسال و در قید حیات بنا در بیان زمان شکل گیری خانه به نقل از پدران خود به تاریخ ۱۲۴۶ هجری شمسی اشاره می‌کنند. دانسته‌های ما برای اثبات یا رد این تاریخ کافی نیست و حتی مطمئن نیستیم که ۱۲۴۶ شمسی مد نظر است یا قمری. زیرا اگر چه ایشان به تاریخ شمسی اشاره دارند اما رواج ماده تاریخ قمری در دوران قاجار و نیز تفاوت تقریباً" ۴۰ سالهای که در قدمت بنا میان دو ماده تاریخ قمری و شمسی ایجاد می‌شود به ما این اجازه را می‌دهد که چنین عدم اطمینانی را مطرح نمائیم. به هر تقدیر این تاریخ تنها تاریخی است که به عنوان سال شروع ساخت مجموعه از یکی از منابع و مستندات استخراج می‌شود و ما نیز فرضیه سال اولیه ساخت بنا را بر آن می‌نهیم. براساس اطلاعات موجود در بنا نخستین ساخت و سازها مربوط به بخش‌های مجاور معابر شمالی و جنوبی است و در عین قرار گرفتن فضاهای اصلی زندگی، مانند یک جدا کننده، فضای داخل خانه را از معبر عمومی تفکیک می‌کنند
مرحله سوم: اضافه شدن بناهای جدید و تکمیل محدودیت حیاط‌ها (دهه ۱۲۹۰ هجری شمسی) : با افزایش تعداد افراد ساکن در خانه باقری و گسترش خانواده، در حدود ۵۰ سال پس از ساخت بناهای اولیه، چند قسمت دیگر به مجموعه اضافه گردیده‌است. اگر بناهای دوره قبلی نقش محصور کننده فضاهای داخلی عرصه را از محیط بیرون داشتند، بناهای این دوره به شکل گیری و تکمیل محصوریت حیاط‌های داخلی خانه منجر شدند. پایان ساخت این مرحله تاریخی در واقع بنا را به کامل ترین وضع خود می‌رساند و حتی به لحاظ خانوادگی در محدوده اواخر قرن قبلی و اوائل قرن حاضر (مابین سالهای ۱۲۹۳ و ۱۳۰۶ شمسی)، خانواده باقری با بیشترین میزان جمعیت خود در این مجموعه ساکن بوده‌اند.
مرحله چهارم: آغاز دگرگونی‌ها: در فاصله زمانی میان سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۴، تغییرات و دگرگونی‌های فراوانی در خانه باقری صورت گرفته‌است. همزمانی این سال‌ها با تحولات خاص اجتماعی آن دوران می‌تواند در فهم علت این تغییرات به ما کمک کند. بی ثباتی موجود در جامعه بین‌المللی به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، تغییرات گسترده سیاسی در ایران، گسترش موج تجددگرایی در لایه‌های مختلف اجتماع، آغاز دوران احتضار سنت‌ها و ورود مفاهیم مدرنیته به ایران آن روز از آن دسته‌اند. هم چنین گسترش بیش از پیش خانواده باقری و نیاز به فضاهای جدید و نیز رواج مصالح، تکنیک‌ها و فرم‌های ساختمانی و معماری متفاوت از گذشته می‌تواند از زاویه دیگری به عنوان دلایل این تغییرات مطرح شود. سلسله تغییرات گسترده این مرحله با برداشتن سقف سفالپوش ساختمان یک طبقه شمال حیاط بیرونی بزرگ و اضافه کردن طبقه دوم به آن در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی آغاز گردیده و با تغییراتی نظیر پوشاندن طاقچه‌ها و صاف کردن جداره داخلی اتاق‌ها، حذف پنجره‌های مشبک چوبی در اکثر اتاق‌ها، ساخت راه پله جدید و ایجاد تقسیم بندی‌های نو در فضاها ادمه یافته‌است.
مرحله پنجم: تحولات اوائل دهه چهل شمسی: در این دوران با تغییر نحوه معیشت و ورود مظاهر تکنولوژی نظیر اتومبیل و یخچال، تغیراتی در برخی فضاها که کاربرد خود را از دست داده بودند، رخ داد. تخریب تدریجی سرطویله ، هویج خانه، تنور، مطبخ و نیز پر شدن سرداب‌های ساختمان با خاک دستی از این نوعند. هم چنین در این سال‌ها قسمتی از حیاط مطبخ جهت گسترش ساختمان حسینیه مجاور بنا واگذار می‌گردد. آن چه مشخص است این که به دلیل تقسیم فضاهای مختلف خانه باقری میان ورثه و بی میلی نسل جدید آن زمان به حفظ و نگهداری خانه، بسیاری از آسیب‌های وارد آمده به بنا در این دوران آغاز گردیده‌است.
ویژگیها مجموعه باقری ها
خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه‌ای ساخته شده‌است که حیاط‌های تقریباً" غیر هندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته بازی می‌کنند. این بنا در وضعیت فعلی دارای ۷ حیاط با اندازه و فرم‌های گوناگون است که عبارتند از: دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با ۴ ورودی به شبکه معابر اطراف بنا راه پیدا می‌کنند.
اگرچه در بررسی فضاهای بسته و مسقف بنا (به ویژه وقتی به صورت جز به جز در نظر گرفته شوند) هندسه و نظمی آشکار در سازماندهی و ترکیب جرزها و بازشوها به چشم می‌خورد، اما در نگاهی کلی به بنا و با درنظر گرفتن مجموعه فضاهای باز و بسته باهم، نقش این هندسه بسیار کمرنگ می‌شود وانتظامی خاص به چشم نمی‌آید.
این موضوع به همراه تفاوت عیان در تناسبات و فرم اجزای به کار گرفته شده در برخی نماهای داخلی و خارجی و نیز شواهد فراوان موجود در بنا، این واقعیت را بیان می‌کند که بنا در یک مرحله ساخته نشده و در مراحل مختلف تاریخی شکل گرفته است.
سیمای عمومی مجموعه باقری ها
نحوه پرداختن به مسأله آسایش محیطی و معماری اقلیمی از مسائل شایسته توجه در این خانه‌است. در تابستان‌های گرم و شرجی گرگان، فضای داخلی این خانه شرایط مناسبی برای آسایش محیطی ساکنان پدید می‌آورد و سختی اقلیم را قابل تحمل می‌نماید. گستردگی خانه و پرهیز از فشردگی فضاها، تعداد زیاد بازشوها، ارتباط بسیار زیاد فضاهای بسته با باز و احاطه اتاق‌ها از ۲ یا ۳ طرف توسط فضای باز، جرزهای قطور و جهت گیری مناسب بنا، از ویژگی‌های معماری اقلیمی در این خانه هستند که رسیدن به هدف آسایش محیطی را با تسهیل و تشدید کوران هوا و دوری از تابش مستقیم آفتاب گرم تابستان به وسیله سقف‌های پیش آمده، ممکن می‌سازند.
هم چنین بام‌های سفالپوش و شیبدار و طره‌ای، و نیز ارتفاع گرفتن کف فضاهای طبقه پایین از سطح طبیعی زمین، ترفندهایی مناسب جهت مقابله با اثرات مخرب اقلیم پرباران و رطوبت سطحی زمین بر بنا به شمار می‌روند.
سایر اطلاعات مجموعه باقری ها
بنا در فهرست آثار ملی ایران به سال ۱۳۷۹ و خرید ملک توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در اسفند ماه سال ۱۳۸۰ به ثبت رسید.
منبع مجموعه باقری ها
ویکی پدیا - جوان انلاین - مکان بین
