مجموعه امیر چخماق یزد

میدان امیرچخماق نام میدانی در شهر یزد است. مجموعه امیر چخماق یزد دارای دو ورودی شرقی (کوچه مسجد) و شمالی (میدان) است و در کریاس مسجد که در آن به میدان امیرچقماق باز می شود، سنگی نصب گردیده که برآن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقل شده است.

امیر جلال الدین چخماق از سرداران و امرا شاهرخ تیموری و حاکم یزد با همکاری همسر خود فاطمه خاتون در جهت آبادانی یزد مجموعه ای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسراها، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و از همه مهمتر مسجد امیر چخماق را بنیان نهاده است.این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده‌ است. از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده‌ است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده‌ است. البته آنچه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده‌ است.این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ ها گورستان نیز شده بوده و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش، مردگان خود را در آنجا خاک می‌کرده اند. از همان آغازین سا ل‌های این سده از این کار جلوگیری می‌ شود و گور‌ها ویران و دوباره میدان می‌شوند. باور بر این است که در قرن سیزدهم این میدان را حسینه کرده اند و بر سردر بازار، این تکیه را ساخته اند. کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین که تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ هجری شمسی) بر خود دارد نیز پیشینه این بنا را تنها ۱۳۰ سال نشان می‌ دهد.

پس از خیابان کشی­‌های دوره پهلوی شکل میدان امیر چخماق دچار دگرگونی­‌های عمده شد. جداره‌­های میدان رو به تخریب گزاشت، میدانی کوچک تعریف شد و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، ادغام شده ­است. در دوره‌های بعد، پس از تحولات بسیار تنها جداره باقیمانده، بدنه جنوب شرقی، یا همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق، است. این تغییرات به صورت عمده مربوط به دوره رضاشاهی به بعد هستند. جداره اصلی تکیه امیر چخماق (که تنها جداره اصیل باقیمانده است)، شامل مجموعه غرفه‌­هایی با مصالح آجری است که در سه طبقه پوسته را شکل داده­ و به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته‌­اند. این غرفه­‌ها در ۴ ردیف عمودی، دو طبقه؛ در ۱ ردیف عمودی و همچنین غرفه‌­هایی که در محور اصلی قرار گرفته‌­اند، به صورت ۳ طبقه طراحی شده‌اند. این بخش از بنا نسبت به سایر طاق‌نماها، خود را تا ارتفاع بالاتری کشیده و همچنین دارای تزیینات مفصل کاشی‌کاری است. این بخش احتمالا مکانی برای برزگان شهر بوده تا به عنوان بالاترین مقا‌م‌­های دولتی در نقطه تمرکز تکیه قرار گیرند و به تماشای مراسم تعزیه بپردازند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می‌­شد. مناره‌­های تکیه نیز بر بالای همین غرفه­‌های میانی قد بر افراشته­‌اند. یکی دیگر از بخشهای دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به نخل حیدری‌ها معروف بوده و به گفته‌ی عبدالحسین آیتی پیشینه‌ی این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی می‌رسد. ایرج افشار تاریخ وقف پوشش سیاه این نخل را که بر رویش علامت شیر و خورشید قرار دارد، در رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳) و برابر با ۲۰۰ سال قبل ذکر کرده است. در شرق میدان امیر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام‌ الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه‌ های یزد سـاخته شد.