غار کرفتو دیواندره کردستان

غار کرفتو در استان کردستان، در 46 کیلومتری جنوب غربی شهر تکاب، 5 کیلومتری غرب روستای یوزباش کندی واقع است. معرفی فاصله بین روستای یوزباش کندی تا دهانه غار، یک جاده خاکی 5 کیلومتری است. دهانه غار در ارتفاع 15 متری یک دیواره سنگی عمودی قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 2000 متر است. زیر دیواره یک چشمه آب دائمی وجود دارد. این موقعیت ویژه موجب شده که از غار به عنوان یک دژ دفاعی و سکونتگاه در روزگار باستان استفاده شود و در آن امکاناتی مانند تعدادی اتاق، راهرو، پنجره، در و انبار ایجاد کنند. این امکانات همگی مشرف به دره و در اطراف دهانه طبیعی غار و در سه طبقه مرتبط به هم ساخته شده ​اند. تغییرات به وجود آمده در غار احتمالاً به دوره فرمانروایی مادها مربوط اند، زیرا آن​ها در منطقه استقرار خود با دولت​های قدرتمند و مهاجم بین النهرین، که گاه و بیگاه به ساکنان کوه نشین زاگرس حمله و ایشان را اسیر و غارت می​کردند، رو به رو بوده​اند. از این رو ساختن چنین دژهای تسخیرناپذیری مانند کرفتو برای آن​ها ضروری بوده است. بعد از تأسیس امپراتوری قدرتمند و متمرکز هخامنشی و قطع جنگ​های داخلی، دیگر ضرورتی برای ساختن چنین پناهگاه​هایی وجود نداشته و چنین آثاری هم از دوره آن​ها باقی نمانده است.

تا پیش از كاوش های علمی دو فصل گذشته ( زمستان 79 و تابستان و پائیز 80 ) بر پایه معماری موجود و نیز كتیبه ای كه به خط یونانی بر تارك درگاه یكی از اطاق های طبقه دوم غار نقش بسته ( اینجا جایگاه هر كول است. باشد كه پلیدی در آن راه نیابد) قدمت و سابقه سكونت و یا مورد استفاده قرار گرفتن آن را از دوره سلوكی به بعد یعنی اشكانی، ساسانی و اسلامی می دانستند. پس از كاوش هایی كه در دو فصل انجام گرفت و با نتیجه ای كه از مطالعات محوطه های اطراف غار به دست آمد مشخص گردید كه در پیش از تاریخ، به احتمال از اواخر هزاره پنجم پ.م. و هزاره چهارم پ.م. این غار همزمان با پناگاههای و غارهای دیگر از جمله غار كانی میكائیل مورد استفاده قرار گرفته است. نتیجه آزمایشات خاك شناسی كه از دو غار كرفتو وكانی میكائیل ( در 1 كیلومتری شمال كرفتو ) به دست آمده، نشان می دهد به علت یك رشته فعالیت های جزئی و فعل و انفعالاتی كه در سطح غارها به عمل آمده است و روسوباتی كه بر جای مانده این غارها از هزاره چهارم پ.م. عاری از فعالیت های انسانی گردیده است. و ساكنین آنها كه گله دارانی كوچ رو بوده اند، آن منطقه را ترك كرده اند. غار كرفتو به جهت گمانه هایی كه در آن حفر گردیده و بغضا" تا عمق 5/5 متر پائین رفته است با توجه به لایه های موجود كه تحتانی ترین آن دارای تراشه های سنگی و تیغه بوده كه پس از آن یك فاصله هزار ساله را نشان می دهد، دوباره با اثار زیست انسانی میرسد، دارای چهار دوره سكونتی است: پیش از تاریخ، اشكانی، ساسانی، اسلامی كه البته دوره سلوكی آن برای نگارنده چندان مورد یقین نیست. چه بسا كه كتیبه مورد بحث ممكن است در قرون گذشته ایجاد شده باشد. كه البته باید با مطالعات بیشتر و آزمایشاتی كه از خود كتیبه به عمل می آید، صحت و سقم آن عیان گردد. غار کرفتو در گمانه زنی ها مشخص گردیدعلاوه بر آنكه در سطح غار، لایه ها به صورت انباشت تاریخی به شكل دوره به دوره قرار گرفته اند، خاك های رانده شده به داخل حفره های كناری غار هم به همان شكل قرار داشته اند، به طوریكه در هر دوره ساكنین بعدی خاك های دوره پیشین را كه در سطح غار وجود داشته در حفره ها و سوراخهای موجود انباشته اند. نتیجه لایه نگاری در یكی از گمانه ها tta.f1 گمانه a طبقه چهارم كه تا عمق 5/5 متر حفر گردیده است. نشان داد كه توالی دوره های تاریخی به همان صورتی است كه مواد فرهنگی آن در خاك های انباشت شده در دهانه و حفره های و نیز راه های فرعی مسدود شده، قرار داشت. هر چند دوره پیش از تاریخ آن كمتر نشانی از مواد فرهنگی آن موجود بوده با این حال در بعضی از موارد با الك كردن خاك ها، تراشه هایی به دست می آوریم كه با تراشه و تنبه هایی كه در عمق گمانه ها به آن دست یافتیم. مطابقت داشت. در tta.f4 ( گمانه a طبقه چهارم ) در عمق 5/2 متری كه آثار دوره پارتی وجود داشت، به یك قشر رسوبی برخورد كردیم كمه این قشر به قطر 50 سانتی متر فاصله ای بین دوره پیش از تاریخ و تاریخ ایجاد كرده بود. پس از این فاصله ) گپ ) بر مسطح رسوبات آهكی، به چندین تراشه سنگی ( flake ) برخورد كردیم، این نوع تراشه ها را در گمانه زنی هایی دیگر نیز داشتیم كه بطور كلی باتیغه ها و تراشه هایی كه در دامنه های جنوبی غار و محوطه های اطراف بدست آوردیم. همخوانی دارد. نتیجه اینكه این غار از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی ( قرون 7-8 ) هجری مورد استفاده قرار گرفته است.

غار، جاذبه باستان شناختی فراوانی دارد. بخش طبیعت ساخته آن وسیع است و زیبایی​های درونی و بیرونی فراوانی دارد. پدیده​های درون غار نسبتاً زمخت و شیری رنگ و در عین حال منحصر به فردند. غارسنگ​های بسیار زیبا، چکنده​ها، چکیده​ها، و ستون​های دخمه انتهایی، زیرزمین عظیم و راه آب غار (زندان) از ویژگی​های منحصر به فرد آن هستند. تنوره ورودی به چشمه از شاهکارهای معماری غار است. تأسیسات دست کنده غار بیان گر استعداد، قدرت اراده، و توانایی انسان​ها در غلبه بر طبیعت و محدودیت​ها و استفاده از امکانات آن هستند. به عنوان مثال برای ساختن نخستین اتاق غار 238 متر مکعب سنگ را از محل بریده و خارج کرده، و فضایی با زوایا، نبش​ها، و پنجره​های زیبا و کاملاً محاسبه شده و مهندسی احداث کرده​اند. غار کرفتو یکی از زیستگاه​های مهم خفاش​ها بوده است. در بازدیدهای قبلی توده​های به هم آویخته خفاش​ها همراه با سر و صدای سوت مانند آن​ها دیده شده​اند. تپه​های قهوه​ای رنگ درون غار حاصل فضله​اندازی آن​هاست که در سراسر غار پراکنده​اند. در دو نوبت بازدید سال 1375 هیچ اثری از خفاش​ها دیده نشد. احتمالاً سر و صدا و ارتعاشات ناشی از مته گذاری معدن چیان در سقف غار برای استحصال سنگِ تراورتن، محیط را برای خفاش​ها ناامن کرده و آن​ها به طور جمعی از غار مهاجرت کرده​اند. غار کرفتو یک مجموعه گردش گری باستان شناسی، تاریخی، و زمین شناسی است و هیچ مشکل و مانعی در بازدید از سراسر آن وجود ندارد. غار کرفتو هم اکنون تبدیل به یک غار گردش گری شده و با نورپردازی به تمامی بخش​های آن یک مکان بسیار تماشایی برای بازدید به وجود آمده است. غار کرفتو چگونه زایش یافته است؟ غار کرفتو حاصل فعالیت و نفوذ چشمه​ای ماگمایی است که با اسید همراه خود کلیه آهک​های مسیرش را حل کرده و از چشمه فعلی زیر غار یا چشمه​ای دیگر به بیرون فرستاده و فضاهای تهی فعلی را پدید آورده است. به عنوان مثال فضای زیرزمین حجمی در حدود 70000 متر مکعب دارد. سپس چشمه بنا به عوامل درون زمینی، که در منطقه تکاب نمونه​های فراوانِ آن دیده می​شود، کم آب شده، از قدرت افتاده، و به دنبال آن فرایند غارسنگ​سازی که ویژه این گونه مکان​های آهکی است شروع شده و تا امروز ادامه یافته است. به عنوان مثال تندیس آدمک، که ظاهری آهکی و چکیده​ای دارد، دارای مغز یا اسکلتی از رس غیر قابل انحلال است که روی آن لایه​ای از کلسیم کربنات کشیده شده است. عملکرد این فرایند در غار کتل خور توضیح داده شده است.

غار دو بخش تشکیل شده است: بخش دست کنده و بخش طبیعت ساخته. دهانه غار با عبور از دو نردبان فلزی 7 متری و 2 متر سنگ نوردی ساده به نخستین اتاق دست کنده باز می​شود. ابعاد این اتاق 4/8×8 متر است و 4 متر ارتفاع دارد. ابعاد این اتاق​ها به ترتیب 5/8×8 متر و 6×5 متر است و هر دو 4 متر ارتفاع دارند. تمامی اتاق​ها دارای پنجره​های مشرف به دره​اند و به هم راه دارند. در اتاق آخر، که دو نبش است، یک حوض ساروجی کم عمق و یک آتشدان قرار دارد که محل انجام مراسم آیینی بوده است. از انتهای اتاق نخست دالانی دست ساخته به عرض 4 متر و ارتفاع 2 متر و طول 12 متر، طبقه نخست را به تالار غار و طبقه دوم متصل می​کند. طبقه دوم بر روی شکافی که دهانه طبیعی غار است، ساخته شده و برای ساختن آن دیوارهای دو طرف را افقی و به طور منظم سوراخ کرده و سرتیرهای کف را داخل آن​ها قرار داده و اتاقی به مساحت 120 متر مربع ساخته​اند. از طبقه دوم از طریق یک راهرو 10 پله​ای یکپارچه از بیرون و یک تنوره به طول 3 متر از داخل، می​توانیم به طبقه سوم راه یابیم. طبقه سوم شامل 4 اتاق تو در تو و تقریباً به همان اتاق​های طبقه نخست است. در ساختن طبقه سوم دقت و ظرافت زیادی به کار رفته و تمامی اتاق​ها دارای درهای سنگی یا چوبی بوده​اند. گودی​های پای آستانه ورودی، که محل قرار گرفتن پاشنه در بوده​اند و شکاف​های مخصوص قفل کردن کلون درها، دلیل اهمیت اتاق​های طبقه سوم نسبت به اتاق​های دیگر طبقات اند. ساکنان غار با کندن تنوره​ای به شیب 60 درجه و ساختن پله​هایی، که فاصله آن​ها یکسان نیست، توانسته​اند به مجرای چشمه زیر غار دست یابند و محلی برای ذخیره دائمی و تأمین آب فراهم کنند تا بتوانند مدت​های دراز بدون تحمل تشنگی هر محاصره​ای را تحمل کنند. تعداد پله​های متصل به چشمه 17 عدد است و اکنون کف تنوره چشمه تخریب شده و مملو از خرده سنگ است و آب از چشمه زیر غار خارج می​شود. اهالی محل به اشتباه تنوره دسترسی به آب چشمه زیر غار را زندان می​گویند. با آفرینش چنین شاهکار مهندسی و حجاری، آب مورد نیاز غارنشینان تأمین می​شده است و به این دلیل محلی برای ذخیره آب در سراسر غار دیده نمی شود. جالب این است که آوار حاصل از حجاری اتاق​ها را در کف ناهموار غار ریخته و بدین وسیله کف غار را تسطیح کرده​اند. بعضی از بخش​های کف باید گور بعضی از ساکنان غار بوده باشد. بخش طبیعی غار پس از ورودی اتاق دست کنده طبقه نخست و به دنبال یک دالان دست کنده، با یک دالان وسیع طبیعت ساخته به عرض 2 متر و ارتفاع 5/2 متر شروع می​شود. در انتهای این دالانِ 30 متری 3 دالان دیگر وجود دارد. دو دالان سمت چپ دست کنده​اند و سقف​های منحنی دارند. احتمالاً این دو دالان انبار و محل نگهداری احشام غارنشینان بوده​اند. دالان دیگر، طبیعت ساخته است و 120 متر طول، 4 متر عرض، و 2 تا 5/2 متر ارتفاع دارد. این دالان به سوی انتهای غار می​رود. پس از این دالان و چند دهلیر فرعی، دالانی به طول 10 متر و پوشیده از آب قرار دارد. عمق آب دالان در اواخر پاییز حدود 50 سانتی متر است و به دلیل آلودگی آن به فضولات خفاش​ها، حالت اسیدی دارد و در تماس با پوست بدن سوزش ایجاد می​کند. نخستین تالار بخش طبیعی غار به ابعاد 80×25 متر و ارتفاع 15 متر بعد از گودال آب گرفته قرار دارد. این تالار تعدادی تپه قهوه​ای رنگ از فضولات انباشته شده خفاش​ها وجود دارد. در غار کرفتو کف دالان​های کم ارتفاع به وسیله غارنشینان کنده شده و بنا به نیاز فاصله کف تا سقف آن​ها را به 2 متر رسانده​اند تا عبور ایستاده در آن​ها ممکن شود. سنگبری​های کف دالان​ها برای همین است. هم چنین تعدادی کاسه طبیعی به شکل نیم کره در سقف غار وجود دارد که بعضی از آن​ها محل تجمع خفاش​های آویخته به هم بوده​اند. پس از تالار خفاش​ها، یک تالار به ابعاد 30×15 متر و ارتفاع 5 متر قرار دارد. در گوشه​ای از این تالار چکیده​ای بزرگ شبیه کلاه لنگی و در سمت راست آن دهانه زیرزمینی غار قرار دارد. در سمت راست چکیده کلاه لنگی دهانه​ای بزرگ قرار دارد که با شیبی تند به عمق 10 متر و از مسیری خاکی و لغزنده به زیرزمین منتهی می​شود. زیرزمین محوطه​ای به طول 150 متر، عرض 30 متر و ارتفاع 15 متر است که در دو انتهای آن دو دخمه دایره شکل با گودال​های پوشیده از آب، تعدادی چکنده و چکیده و ستون قرار دارد. در ادامه مسیر اصلی غار و پس از تالار زیرزمین، دالانی غار را به یک تالار دیگر وصل می​کند. مقابل ورودی به دالان یک چکیده به طول 3 متر و شبیه به انسان قرار دارد. دالان 10 متر طول، 3 متر عرض، و 2 متر ارتفاع دارد و ابعاد تالار بعدی 15×3 متر و ارتفاع آن 5/2 متر است. این تالار، غارسنگ​های بسیار زیبایی دارد. در ادامه مسیر اصلی غار، یک تالار دیگر و سرانجام یک دخمه است. تالار به علت چکیده​های کوه مانندش، تالار کوهستان نامیده می​شود و 80×40 متر مربع مساحت و 10 متر ارتفاع دارد. مساحت دخمه 5×4 متر مربع و ارتفاع آن 2 متر است و در وسط آن یک گودال پر از آب زلال و یک ستون قرار دارد، و از زیباترین بخش​های غار است. طول شعبه اصلی غار بدون احتساب شعبه​های فرعی آن و زیرزمین، چیزی در حدود 600 متر است.

غار كرفتو در 72 كیلومتری شمال شرقی شهرستان دیواندره و با همین فاصله از جنوب شرقی شهرستان سقز قرار گرفته است. نزدیك ترین روستا در شمال غربی غار به فاصله 3 كیلومتری به نام میرسید یا میر سعید است. اصلی ترین راه دسترسی به آن از طریق جاده تكاب است كه به تازگی اسفالت گردیده است. كه پس از آنكه حدود 30 كیلومتری طی مسافت از شهرستان دیواندره طرف شمال می رویم. در دوراهی تكاب به سمت شرق باید حدود 32 كیلومتر را طی نمود و از یك مركز بخش بنام " گور باباعلی " عبور كرد. و سپس در دوراهی تكاب، كرفتو به طرف شمال، جاده ای شوسه پس از عبور از روستای " یوز باش كندی " حدود 3 كیلومتر بعد از آن غار كرفتو میرسد.