مشخصات زاهدان کهنه
زاهدان کهنه، این آثار در ۲۷ کیلومتری شرق زابل،7کیلومتری شمال شهرستان زهک در بخش مرکزی زهک و حدود ۹ کیلومتری شمال تپه شهرستان و در روی بلندی واقع شده است. جی.پی.تیت انگلیسی بر این باوراست که این خرابه‌ها مربوط به شهر زرنج (زرنک یا زرنگ) می‌باشد که ۴۲۰ سال پیش توسط تیمور لنگ و با توجه به ویرانی بندهای (سدهای) سیستان به این صورت در آمده است.
در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه‌ای از بناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه‌ها در فاصله 250 متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار دارد. از شهر زاهدان، امروزه فقط برج و باروی آن و قلعه تیمور باقی مانده است. این شهر دارای سه قطعه آبادی بوده که شامل ارگ کهندز، شارستان و ربض است و گرداگرد هر کدام را حصاری به همراه برج‌های تدافعی در بر گرفته و به شکل مستطیل است.
قدیمی ترین سفالینه‌های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش‌هایی شامل طرح‌های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه‌ها مربوط به قرن 5 و 6 هجری است. دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان کهنه مربوط به دوره ایلخانی است و به نظر می‌رسد این شهر با جبهه و لشکر تیمور (شاهرخ) برای همیشه متروک شده است.
تاریخچه زاهدان کهنه
جی.پی.تیت انگلیسی بر این باور است که این خرابه‌ها مربوط به شهر زرنج (زرنک یا زرنگ) است که 420 سال پیش توسط تیمور لنگ و با توجه به ویرانی بندهای (سدهای) سیستان به این صورت در آمده است.
هنری ساوج لندور، جهانگرد باستان شناس و جغرافیدان انگلیسی که در سال 1901 به سیستان سفر کرده بود، شهر زاهدان کهنه را به لندن شرق تشبیه کرد.
شهر تاریخی زاهدان کهنه به روزگار حیات و آبادانی، یکی از بزرگترین شهر‌های ایران به شمار می‌رفت و در طول سده‌های 4 الی 9 هجری قمری مرکزیت سیستان را برعهده داشته است.
زاهدان کهنه محل واقعی «شهر سیستان» دومین دارالحکومه سیستان در دوران اسلامی سده‌های 4 الی 9 هجری قمری است این محل تمام ویژگیها و مشخصات شهر سیستان را داراست.
ویژگیها زاهدان کهنه
آنچه كه امروزه از زاهدان كهنه به يادگار مانده، شامل برج و باروي شهر و قلعه تيمور است. به طور كلي شهر مانند ساير شهرهاي قديمي پيش از اسلام و شهرهاي آسياي ميانه داراي ۳ حصار آبادي بوده است كه نشانه هاي به جاي مانده از معماري شهر، وضع آن را مشخص مي كند. بخش اصلي شهر، ارگ (كهندژ) است كه پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هريك را حصاري به همراه برج هاي تدافعي در برگرفته است. حصار شهر تا حدودي قائمه و به شكل مستطيل ديده مي شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها كه تمام خشت خام به همراه ملات كاه گل و اندود گچ بوده، در بعضي مواقع آجرهاي مكعبي لابه لاي خشت ها به كار رفته و به نظر مي رسد كه بسياري از بناهاي شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوري كه آجرهايي با ابعاد ۵ در ۱۴ در ۲۷ و ۵ در ۲۷ در ۲۷ سانتي متر به وفور در بخش جنوبي شهر پراكنده است كه متأسفانه در قرن هاي اخير مردم منطقه بسياري از آنها را با تخريب بناهاي باستاني، براي ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل كردهاند. در محل زاهدان كهنه و اطراف آن، مجموعه اي ازبناهاي دوران اسلامي وجود دارد كه يكي از اين مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متري شمال شرقي ارگ زاهدان كهنه قرار دارد.
محل زاهدان كهنه مي تواند در حقيقت آخرين بقاياي شهر زرنج در دوران تاريخي باشد كه پس از يورش تيمور لنگ و ويراني بندهاي سيستان ديگر به صورت يك شهر زنده نامي از آن در متون تاريخي باقي نمانده است. بررسي هاي انجام شده در روي محوطه هاي باستاني سيستان نشان داده اند كه زمين هاي رسوبي كنار آنها قابليت كشت و زرع و آبياري را داشته اند و با از بين رفتن اين موقعيت وضع اسكان در اين شهرها و استقرارگاه ها نيز به كلي از بين رفته و موجب متروك شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان كهنه از سوي تيمور لنگ و پس از خرابي بندها و سدهاي موجود در روي رودخانه ها ويران شده است.
چهل و چهار پير يا چهل و چهار زاهد كهنه ديده مي شود كه بنا به روايات موجود، اين مردان خدا از سوي تيمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربي زاهدان كهنه و در طول همان لبه گلي تراس بلندي كه شهر دوران اسلامي اخير زاهدان كهنه در روي آن بنا شده، آثار يك آبراهه قديمي ديده مي شود و مقدار قابل توجهي سفال از نوع سفال هاي لعابدار دوران اسلامي زاهدان كهنه در سطوح مختلف آن پراكنده است. ميل قاسم آباد در طول همين راه واقع شده است. اين مناره در زمان بازديد اشتين ارتفاعي برابر ۷۰ فوت (تقريباً ۲۱ متر) داشته است. اين بنا با آجر هايي به اندازه ۳۵ در ۲۰ در ۵ سانتيمتر ساخته شده و قطر پايه آن حدود ۱۸ متر بوده است.
مناره داراي ۲ كتيبه آجري برجسته نيز بوده است. در باره اين مناره كه كاملاً تخريب شده تيت نوشته است در قسمت پاييني كتيبه اسم تاج الدين ابوالفضل نصر است و در قسمت بالااسم نوه او تاج الدين حرب نوشته شده است. احتمال مي رود كه تاج الدين كبير نتوانسته كتيبه را كامل كند و پيش از آن فوت كرده است.
سایر اطلاعات زاهدان کهنه
طبق روایات موجود از آن روزگار، هر دختر سیستانی که حاضر جواب، بدزبان، نافرمان، خیانت پیشه و بدجنس باشد به دختر شهر زاهدان تشبیه می‌شود مثلا می‌گویند «فلانی مثل دختر شهر زاهدان می‌ماند».
زاهدان کهنه در زمان حیات خود انبار غله سیستان و بلوچستان بوده است و با مطالعات انجام شده بناهای متعددی از خشت و آجر که روی آنها اثر گچ‌های رنگی نیز به چشم می‌خورد در این منطقه شناسایی شده است و از نکات بسیار جالب در سبک معماری خانه‌های زاهدان کهنه، دو ایوانی بودن آنها است.
با توجه به اینکه دریاچه‌های سه گانه سیستان و بلوچستان پر آب و دارای پوشش گیاهی قوی بوده، جریان باد از سطح این دریاچه‌ها عبور کرده و با جلوگیری از گرد و غبار، نسیم خنکی از سمت شمال غرب به داخل منازل مسکونی وزیده و از سمت جنوب شرق خارج می‌شده است.
شهرستان زاهدان کهنه 400 صد سال حیات و رونق داشته است و این شهرستان از یک‌هزار سال پیش ساخته شده و تا 600 سال پیش نیز مسکونی بوده است.
منبع زاهدان کهنه
کتاب راهنمای مختصر آثار باستانی سیستان – دکتر سیدمنصور سید سجادی – چاپ ۱۳۸۲ – ناشر سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان سیستان و بلوچستان
کتاب سیستان بهشت باستان شناسان – گروه باستان‌شناسی دانشگاه زابل- چاپ ۱۳۸۰ – ناشر روابط عمومی دانشگاه زابل
خبرگزاری فارس
