خانه مرتاض (دانشکده هنر و معماری یزد)

حیاط بزرگ حیاط مفصل تر و پرکارتر مجموعه خانه قاجاری مرتاض یزد است و مهم ترین عنصر آن ایوانی است که با بادگیر خود بیش از دیگر عناصر حیاط جلوه گری می کند. بلندی ایوان نسبت به جبهه های اطراف حیاط نیز این صنف را شدت می بخشد. در مقابل حیاط خانه با نماهای پرکار و تزیینات زیبا و پنجره ها و ارسی های چوبی و آب نما و سبزه رقیب مهم این ایوان است، رقیبی که در عین رقابت حریف را می نوازد و ارج می نهد و کامل می کند. بنابر الگوی خانه های سنتی یزد در هر جبهه حیاط فضاهای اصلی تر در مرکز و بر امتداد محورهای تقارن می نشینند و فضاهای کم اهمیت تر در بین آن ها و دور حیاط قرار می گیرند. لیکن در این خانه فضاهای هشت ضلعی منظم در چهار گوشه حیاط نشسته اند. این فضا ها در طبقه اول ارتباط با دیگر بخش ها و اجزا ی خانه را ممکن می سازند و یکی از آنها به ورودی خانه متصل است اما طبقات فوقانی آنها اتاق هایی با ارسی هایی زیبا و پرکارند که از گوشه حیاط به داخل آن می نگرند. لذا بر خلاف نماسازی های خانه های سنتی ارسی ها نه در مهم ترین نقطه نما که در خارج از محورهای اصلی و بر فراز فضاهای ارتباطی واقع شده است.در حالی که تالارها و اتاق ها ی بزرگ خانه که در مرکز جبهه ها قرار گرفته اند چهره ایی ساده تر دارند. این ترکیب گوشه های حیاط را پر اهمیت کرده است این عناصر پرکار در گوشه حیاط بخشی از دو نمای طرفین خود را متاثر ساخته و مرکزی برای آنها شده اند. به این ترتیب چهار نمای جبهه های حیاط در این نقاط به یکدیگر گره خورده اند. هم اکنون به سبب تعمیراتی که در بنا صورت گرفته ارسی ها از نقطه مذکور حذف و به این ترتیب لطف نمادهای پیشین کم شده است.

با گذشتن از سردر و هشتی زیبا و راهرو می توان به گوشه حیاط اصلی رسید. در مقابل ورودی حیاط کوچک تر فقط درگاه و راهروی کوتاه دارد که آن نیز به ایوانچه ای واقع در گوشه جبهه جنوبی ختم می گردد. تفاوت ورودی مفصل حیاط بزرگ با ورودی ساده حیاط کوچک چنان که تفاوت اهمیت دو حیاط را می رساند نشان دهنده استقلال آنها از یکدیگر است. ارتباط دو حیاط را راهرویی برقرار میکند که با چند پیچ از گوشه شرقی حیاط کوچک تا گوشه جنوبی حیاط اصلی امتداد یافته است.