حمام مهدی قلی بیک

سربینه از بخش های این حمام است که دارای تزییناتی چون نقاشی و کاشی های زیر رنگی است و دارای ساروج بری و گچ کاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزیینات نقاشی است. قدیمی ترین لایه مربوط به دوره صفویه و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار مربوط می باشد. قوس های به کار رفته در سربینه از نوع پنج و هفت شاخ بزی است که ملهوم از معماری سبک اصفهانی است. کاربندی سقف سربینه نیز از دیگر تزیینات بنا به شمار می آید. سربینه حمام دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه به عنوان شاه نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار می گرفته است. هشتی یا میاندر: بعد از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر وجود دارد که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه می شده است. پاشویه کردن موجب کاهش حرارت بدن از طریق کف می شده است و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا می کرده است. گرمخانه: پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می شویم که محل اصلی شستشوی تن و استحمام می باشد. فضای گرمخانه، مربع شکل و داراری چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام، بر روی آن ها قرار گرفته است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورد استفاده قرار می گرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است. آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تامین می شده و از طریق شبکه آبرسانی، شامل تنبوشه ها و حوضچه های تصفیه، به خزینه می رسیده است و در دیگ های مسی کف خزینه به نام تیان، گرم و به طور منظم به قسمت های مختلف حمام هدایت می شده است. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است. دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین می شده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل می گردید. از اتاق دیگر، افرادی که معلول و یا به بیماری های مسری مبتلا بودند، برای استحمام استفاده می کردند و از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر می داشتند، این اتاق به اتاق خلوت یا خلوت گاه معروف بوده است. کف گرمخانه از سنگ سخت اطراف مشهد و بسیار مستحکم بوده که آب در آن نفوذ نکند و عفونت بدان راه نیابد. تون (گلخن یا آتشخانه): در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تامین انرژی گرمایی حمام می باشد. شخصی که مسئول تامین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده می شده است. تون تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و …) آن ها را درون کوره تون می گذاشت که زیر تیان ها قرار دارد و آتش روشن می کرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام گربه رو به بیرون منتقل می شد. این انشعابات به صورت کانال هایی باریک از تون شروع شده و در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم می گردید. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می شد. بنابراین، سیستم گرمایش از کف که در معماری امروزی به کار می رود، قرن ها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار می رفته است. از خاکستر باقی مانده در کانل تون، به عنوان مواد شوینده و همچنین در ساخت ملات ساروچ استفاده می شده است. چاله حوض: چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار می گرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمام های مشابه دوره صوفی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است.تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه اصیل معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می گذارد.

حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۰۲۷ هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی؛ از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان که به عنوان میر آخور (رییس اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی منصوب بوده است، ساخت شده و وقف ساحت مقدس امام رضا (ع) گردید.

مهدی قلی بیک این حمام را وقف آستان قدس رضوی کرده و در وقف نامه خود اشاره کرده است که حمام و تمامی مغازه های مجاور آن، وقف امور خیریه و خدا پسندانه مربوط به آستان رضوی کنند. علاوه بر آن، یک قنات هم برای حمام مذکور احداث گردیده با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه نمایند و اضافات آن را در زمین های زراعی خارج از شهر جاری سازند. به علت همجواری حمام با بنای تاریخی مسجد شاه و نیز نزدیک بودن به حرم امام رضا (ع)، قبلا به حمام شاه و پس از انقلاب به حمام رضوی شهرت داشته است.

حمام مهدی قلی بیک یکی از بزرگ ترین حمام های سنتی ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام های قدیمی را به نمایش می گذارد.

محوطه ورودی حمام مهدی قلی بیک مشهد به وسیله یک پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می شود که پس از عبور از آن، با گردش به سمت راست به سربینه وارد می شویم.

در فضای سربینه هشت ستون سنگی به صورت هشت و نیم هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه داشته است که با تعبیه تعدادی گلجام (نورگیر) با ابعاد متفاوت در سقف حمام و همچنین تعدد گلجام ها و تنوع ابعاد آن، نورپردازی منحصر به فردی به این بنا بخشیده، به گونه ای که از طلوع تا غروب آفتاب با چرخش خورشید، زوایای مختلفی از حمام، تاریک و روشن می شود و موجبات تلطیف فضا به ویژه در قسمت سربینه را فراهم می سازد. سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به کار رفته در این حمام است.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.

حمام مهدی قلی بیک که به سبب مجاورت با مقبره امیر شاه ملک تیموری مشهور به مسجد شاه ،در قرون گذشته به "حمام شاه"شهرت یافته و پس از انقلاب اسلامی به "حمام رضوی "تغییر نام داده، از زمره ده ها حمام قدیمی و تاریخی شهر مشهد است که در قرن حاضر خورشیدی تخریب یا متروک شده اند این حمام استثنائا در سال های 1376تا1380خورشیدی مورد توجه مجدد قرار گرفته و آستان قدس رضوی مشغول بازسازی و تبدیل آن به محلی فرهنگی – توریستی (اختمالا موزه مردم شناسی)شده است.

مهدی قلی بیک امیر آخور باشی شاه عباس که معرفی او ضمن "واقفان بزرگ مشهد در دوره صفوی "گذشت حمام مزبور رادر سال1027قمری احداث کرده است این حمام در انتهای بازار بزرگ و اول بازار فرش غروش ها ،در نبش چهار سوق قدیمی مشهد در حاشیه میدانی به "سر سنگ"قرار دارد حمام مهدی قلی بیک تا اوایل قرن حاضر دایر بوده ،بدان سبب مکررا محتاج مرمت شده، در این روند حدود15-16لایه گچ بر دیوارهای داخلی حمام کشیده شده که اغلب این لایه ها دارای نقاشی های ارزنده از دوره صفوی و قرون بعد است بعضی از لایه ها خصوصا در دوره صفوی نقاشی شده شامل تصاویر قهرمانان شاهنامه و دیگر داستان های مشهور ایران است مشهد به عنوان شهری زیارتی قطعا حمام های فراوان و مهمی برای استحمام و طهارت زائرین داشته که متاسفانه اغلب آنها از میان رفته است .