تالاب و نقش برجسته برم دلک

با روشن بودن معنی واژه برم و دل، معنی برم دلک barm e delak، که دیگر نه برمی دارد نه دل انگیز است تقریبا روشن است. حرف کاف که در آخر این نام دیده می‌شود شاید کاف کوچکی یا دوست داشتنی باشد.

بالای تالاب برم دلک سه نقش برجسته نزدیک به هم اما جدا از یکدیگر روی کوه کنده شده است. این نقش‌ها همگی مربوط به دوران ساسانیان است. ارتفاع تقریبی این نقش‌ها از سطح زمین حدود 6 متر است. هنگامی که رو به کوه و رو به روی نقش‌ها بایستیم سه قاب یا تاقچه می‌بینیم که از راست به چپ در قاب اولی و دومی هر یک تصویر یک مرد و در قاب سوم تصویر یک مرد و یک زن تراشیده شده است. در این قاب مرد گلی را در دست راستش گرفته و به زن می‌دهد. زن یک دستش را دراز کرده تا گل را بگیرد و دست دیگرش را که در آستین پنهان است پیش دهانش گرفته است. یک متن به خط و زبان پهلوی زیر بازوی زن کنده شده ولی آنچنان تخریب شده که دیگر خوانا نیست. شناخت افراد نشان داده شده در این نقش برجسته همیشه مورد بحث پژوهشگران بوده است. این چهار تن همگی سرهاشان با چهار تاج یا کلاه متفاوت پوشیده است. مرد شماره یک کلاهی پارچه‌ای یا نمدی به سر دارد که بالای آن تیغه‌ای است. مرد شماره دو تاجی بزرگ و کروی بر سر دارد. مرد شماره سه کلاه یا تاجی نسبتا بزرگ که بخش پیشین آن مقداری پیش آمده بر سر دارد. و زن که شخص شماره چهار است موهای بافته شده خود با نیم تاجی در بالا و نوارهای و رشته‌های پارچه‌ای که در پشت سر گره خورده و دنباله آن افشان است در پایین پوشانده است. نقش‌ها در قاب‌های تقریبا قائم قرار دارند و مقیاس نقش‌های کنده‌کاری شده تقریبا یک به یک است. یعنی قد و قامت نقش‌ها به اندازه بلندی انسان معمولی است. بردار خروجی و عمود بر صفحه نقش‌ها تقریبا به سمت خاور است. از آنجا که سنگتراش ناچار بوده نقش‌ها را بالای استخر و چشمه موجود بتراشد و در آنجا کوه لایه لایه و سخت خرد شده بوده. قاب نقش‌ها دستخوش بی‌نظمی‌هایی به شرح زیر شده است: 1- مقیاس انسان‌های چهارگانه یکسان نیست. مرد شماره یک از همه کوچکتر و مرد شماره 2 از همه بزرگتر تراشیده شده است. 2- تراز پایین صفحه‌های سه‌گانه یا به اصطلاح تاقچه‌ها یکی نیست. تاقچه دست چپ از همه پایین‌تر و تاقچه میانی از همه بالاتر است. بالای تاقچه‌ها هم به همین وضع است. 3- قاب‌ها یا تاقچه‌ها کمتر یک چهار پهلوی راست گوشه با پهلوهای دقیق افقی و قائم است. 4- مرد شماره یک یا دست راست با مرد رو به روی خود یعنی مرد شماره 2 در یک قاب قرار داده نشده است. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد هدف سنگتراش گذاشتن شخص اول و دوم در دو قاب جداگانه نبوده است بلکه این شکاف کوه بوده که او را مجبور به چنین کاری کرده زیرا این دو شخص رو به روی هم ایستاده و دست به سوی هم دراز کرده و با هم در گفت و شنود هستند. البته بی‌نظمی‌های دیگری هم دیده می‌شود که شاید دو هزار سال پیش معمول بوده است. 1- قاب اول از دست راست به پهنای 90 و بلندی 200 سانتی متر، 2- قاب دوم به فاصله 130 سانتی متر از قاب اول و به پهنای 120 و بلندی 250 سانتی متر، 3- قاب سوم به فاصله 220 سانتی متر از قاب میانی و به پهنای 270 و بلندی 200 در یک پهلو و 220 سانتی متر در پهلوی دیگر

در سال‌های دور کوه برم دلک، چشمه و تالاب برم دلک، چمن‌زارها، درختستان‌ها و نیزارهای برم دلک و آثار تاریخی برم دلک و آب و هوای مطبوع آن فرح انگیز بود. از این رو برم دلک از دیرباز یکی از مکان‌های تفریحی مردم شیراز به حساب می‌آمد. این وضع ادامه داشت تا در دو سه دهه گذشته دگرگونی‌هایی باعث شد تا چشمه برم دلک کاملاً خشک شود.

برم واژه برم barm که صورت نوینی از واژه warm در زبان پهلوی است، به معنی استخر، چشمه یا تالاب است. البته معانی دیگری هم دارد. در فارس بیشتر به گودالی پر از آب می‌گویند که حاصل جوشیدن چشمه‌ای باشد، مانند همین برم دلک، یا دریاچه‌ای کوچک که از جمع شدن آب باران و آب شدن برف باشد مانند برم شش پیر و برم فیروز در شهرستان سپیدان فارس، یا بخشی از یک جوی آب که پهن شده و به صورت استخری درآمده باشد. در همه جای فارس و به ویژه در دشت شیراز از این نوع کاف در دنباله نام روستاها فراوان دیده می‌شود. مانند قندیلک، بابونک، کوشکک، پدنک، نیلگونک، پالونک، باغک، بیدک، چاهک، رزک، دشتک، پرگانک، زرغونک، رودک، دهک و کفترک. سبب نامگذاری‌هایی که مردم در مورد برم دلک می‌گویند و حتی در کتاب‌ها هم می‌نویسند اغلب وجه اشتقاق‌های عامیانه است و بر اساسی نیست.

سرریز آب این برکه از طریق جویی به روستاهای پایین دست می‌رسد و به کار کشاورزی می‌آید.

عمده عوامل خشکی برم دلک: 1- برداشت بیش از اندازه از سفره‌های آب زیرزمینی پیرامون چشمه از طریق چاه‌های فراوان مجاز و غیرمجاز. 2- احداث باغ دشت یا باغ شهر روی کوه و بالادست چشمه. 3- احداث معدن استخراج سنگ روی کوهی که منبع تأمین آب چشمه بوده است. 4- خشکسالی‌های پی در پی. خشک شدن چشمه برم دلک، خشک شدن جوی‌های منشعب از آن و نیزارها و چمن‌زارها و درختستان‌های اطراف آن را به دنبال داشت. در پی این خشک شدن، کشاورزان با بیل مکانیکی به دنبال گودتر کردن برم و لایروبی بی‌فایده جوی‌ها و به هم ریختن محوطه و زیر و رو کردن راه‌های رسیدن به چشمه و حتی سنگبرداری در ریشه کوه برآمدند و منظر طبیعی و زیبای برم دلک را به طور کلی نابود کردند. با خشک شدن برم امکان دستیابی افراد ناآگاه به نقش برجسته‌های برم دلک آسان شد و هر کس با قلم و چکش به دنبال کندن نام خود روی این آثار تاریخی بی دفاع افتاد و صدمات فراوانی به آن وارد کرد. البته پیش از این ماجراها کسانی زمین‌های پیرامون برم را هم تصاحب کرده و در آن کارگاه و کارخانه احداث کرده و چاه کنده بودند. این تأسیسات هر چند مخروبه اما همچنان پا بر جاست. به سبب نزدیکی برم دلک به شهر شیراز که حالا دیگر فقط 4 کیلومتر از خاوری‌ترین میدان شهر فاصله دارد، جای مناسبی برای تخلیه آشغال و آوار ساختمانی شده است.

ایران بوم تیشینه باشگاه خبرنگاران سیری در ایران بیابان ها وکویر های ایران