چاله مرکزی لوت

بیابان لوت دارای وسعتی در حدود 80 هزار کیلومتر مربع است که از این مقدار 30 هزار کیلومتر مربع از آن مربوط به چاله مرکزی لوت است. لوت شمالی شکلی شبیه به مثلث دارد که یک راس آن ده سلم، راس دیگر آن گدار باروت و راس سوم کوه مرغاب است. شاید بتوان مرز لوت شمالی و مرکزی را محور ارتباطی شهداد به نهبندان دانست.ارتفاع لوت شمالی از حدود 600 متر در نواحی جنوبی آغاز می شود و تا 1000 متر در نواحی شمالی و غربی افزایش می یابد. در این دشت انباشت های ماسه ای زیاد نیست و بیشتر دشت پوشیده از ماسه ها و سنگریزه های آتشفشانی است. همین وضعیت در قسمت شمالی و مرکزی لوت مرکزی هم صادق است. لوت مرکزی در نواحی شمالی دارای ارتفاعی در حدود 600 متر است که با حرکت به سمت جنوب کاهش می یابد. کم ارتفاع ترین نقطه فلات ایران در قسمت شرقی کلوت ها با ارتفاع 112 متر از سطح آب های آزاد در این منطقه قرار دارد (ثبت شده توسط مهرداد قزوینیان).

فرضیه قطب گرمایی زمین در لوت ابتدا در سال 1952 توسط پروفسور استراتیل استاد دانشگاه وین در اتریش مطرح شد. وی پس از بررسی های هوایی، غرب نصرت آباد واقع در ریگ یلان را به عنوان گرمترین نقطه زمین مطرح کرد. درسال های بعد تئودور مونو همان مکان را به عنوان قطب گرمایی زمین تایید کرد. با استناد به نقشه ثبت شده ناسا بالاترین دمای ثبت شده در کره زمین 70.3 درجه سانتیگراد در سال 2003 در منطقه ریگ یلان در شرق لوت به ثبت رسیده است. این دما هرگز در لوت تکرار نشد ولی بعد از این سال منطقه ریگ یلان تا سال 2009 بالاترین دمای هر سال زمین را به خود اختصاص داد.. متاسفانه در بسیاری از مقالات و وب سایت ها منطقه گندم بریان را گرمترین نقطه زمین معرفی میکنند که چنین قضیه ای فاقد اعتبار است.

لوت مرکزی یا چاله مرکزی لوت از نظر ساختار ظاهری به 5 بخش تقسیم می شود. 1-در مرکز، دشت وسیعی قرار دارد که کاملا توسط سنگریزها و قلوه سنگهای آتشفشانی و گچی پوشیده شده است. بعضی کارشناسان معتقدند این منطقه فاقد حیات است. 2-کویرهای نمکی و گچی که به صورت پراکنده در قسمت مرکزی قابل مشاهده هستند همچون چاله ملک محمد در غرب ریگ یلان. 3-بیابان رسی که دارای تجمع گیاهی موقت است و عمدتا در شمال و جنوب لوت مرکزی قرار دارند. 4-بیابان ماسه ای که در شرق به ریگ یلان شهرت دارد و در غرب مابین کلوت های پراکنده قابل مشاهده است. 5-انباشتهای رسی در غرب که در اثر فرسایش، اشکال مختلفی پیدا کرده اند و به کلوت شهرت دارند. شیب عمومی لوت از شمال به مرکز و از شرق به غرب در حدود 3% کاهش می یابد. ارتفاعات پراکنده ای در لوت مرکزی قرار دارند که عمدتا منشا آتشفشانی دارند. این ارتفاعات پراکنده در نواحی شمال شرق چاله مرکزی و غرب ریگ یلان قرار دارند و عمدتا جهتی شمالی جنوبی دارند. همچنین ارتفاعات پراکنده ای نیز در مرز لوت شمالی و مرکزی قابل مشاهده است. از ارتفاعات مهم لوت مرکزی می توان به کوه ملک محمد در غرب ریگ یلان و کوه سیمرغ در شمال لوت مرکزی اشاره کرد. لوت جنوبی به کوه های شاهسواران، کوه سرخ و کوه بزمان محدود است. میزان بارش سالانه حاشیه لوت در حدود 200 میلیمتر و در داخل چاله مرکزی کمتر از 50 میلیمتر است. بارش ها عموما در اواخر زمستان و اوایل بهار است و گاه ممکن است در طول سال بارانی نبارد. بدلیل گرمای زیاد هوا در طول سال، میزان تبخیر بسیار زیاد و در حدود 1000 میلیمتر در سال است که وزش بادهای شدید موجب تشدید آن می شود. معدل رطوبت نسبی در لوت مرکزی در حدود 30% و در تابستان کمتر از 10% است و گاهی تا حدود 0% تنزل میکند. با مطالعه میزان دمای ایستگاه های هواشناسی حاشیه بیابان لوت مرکز پست لوت واقع در حاشیه شرقی کلوت ها بیشترین دما را داشته و با حرکت به اطراف این منطقه دما کاهش می یابد تا جایی که در ارتفاعات در حدود 15 درجه از مرکز لوت خنک تر است. در تابستان وزش بادهای 120 روزه سیستان مانع بالا رفتن دما در روز و پایین آمدن آن در شب میشود. بدین معنا که باد علاوه بر نقش تخریبی خود، عامل تعدیل دما در لوت است.

سفر به مناطق مختلف لوت بغیر از ناحیه کلوت های حاشیه شهرستان شهداد فاقد فاکتورهای ایمنی لازم برای گردشگری است.

آنچه که لوت را از سایر مناطق کویری ایران متمایز می کند ساختار و پیشینه تاریخی آن است. در شهداد، نصرت آباد و یا کشیت چنانچه سراغی از لوت بگیرید کسی از آن عبور نکرده است و اطلاعات بسیار اندکی از آن موجود است. حال آنکه در دشت کویر ساکنین پیرامون آن از وضعیت مراتع، چشمه ها و مسیرهای قابل عبور آن اطلاعات زیادی در اختیارتان می گذارند. چنانچه از چادرنشینان منطقه نارویی در ارتفاعات اسپی شرق ریگ یلان از سفر به لوت بپرسید تنها خطرات سفر را گوشزد می کنند و عملا اطلاعات چندانی از آن ندارند. طبیعی است وقتی منطقه ای اینچنین ناشناخته باشد افسانه سرایی و تخیلات پیرامون آن شکل خواهد گرفت. در این که علت ناشناخته ماندن لوت فقر نباتی آن است شکی نیست چرا که در سایر بیابان ها و کویرهای ایران هم آب همچون لوت کم است ولی آب مشکل اساسی نیست چرا که شتر تا 20 روز بدون آب هم زنده می ماند.